ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ "ΟΛΙΚΗΣ ΑΓΝΟΙΑΣ"
Τι είναι το ερώτημα «ολικής άγνοιας»;
Είναι ένα ερώτημα «ανοικτού τύπου», στο οποίο δε δίνεται «θέση», αλλά ζητείται από εμάς να πάρουμε θέση με την απάντηση που θα δώσουμε σε αυτό και να την τεκμηριώσουμε.
Ένα απλό παράδειγμα:
Πήγες διακοπές το καλοκαίρι; και
Πού πήγες διακοπές το καλοκαίρι;
Η διαφορά ανάμεσα στα δύο ερωτήματα είναι προφανής.
Στο πρώτο ερώτημα δεν έχω ιδέα, αγνοώ αν πήγες ή δεν πήγες διακοπές.
Στο δεύτερο, όμως, ερώτημα γνωρίζω, θεωρώ δεδομένο ότι πήγες διακοπές και θέλω να μάθω «Πού».
Το ερώτημα «Πήγες διακοπές;» είναι «ολικής άγνοιας».
Το άλλο «μερικής άγνοιας».
Υπάρχουν, λοιπόν, και πιο «σοβαρά» ερωτήματα, αν βέβαια μπορεί κάτι να θεωρηθεί πιο σοβαρό απ’ τις διακοπές…
Στηρίζει ο τύπος τη δημοκρατία;
Μπορεί να κάνουν τα υλικά αγαθά ευτυχισμένο τον άνθρωπο;
Περνάει κρίση η σημερινή ελληνική οικογένεια;
Περνάει κρίση ο σύγχρονος πολιτισμός;
Είστε υπέρ του ενός ή του πολλαπλού σχολικού βιβλίου;
Είναι ελεύθερος ο σύγχρονος άνθρωπος;
Δεν είναι το ίδιο να σε ρωτήσει κάποιος: Πώς μπορεί ο σύγχρονος άνθρωπος να προστατέψει την ελευθερία του;
Γιατί;
Γιατί στο δεύτερο ερώτημα θεωρείται δεδομένο ότι ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ελεύθερος…
Και το να αρχίσει κάποιος να αναπτύσσει την άποψη ότι ο σύγχρονος άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος είναι εκτός θέματος.
Ερωτήματα «ολικής άγνοιας» μπορεί να είναι και κάποια στα οποία κάτι δίνεται ως δεδομένο.
Π.χ. Είναι δικαιολογημένος ο φόβος πολλών ανθρώπων για τα επιτεύγματα της σύγχρονης τεχνολογίας;
Και το ερώτημα αυτό, παρόλο που δίνεται ως δεδομένο ότι πολλοί άνθρωποι νιώθουν φόβο για τα επιτεύγματα της σύγχρονης τεχνολογίας, είναι ερώτημα ολικής άγνοιας.
Το ίδιο ισχύει και για το ερώτημα: Είναι δικαιολογημένη η αμφισβήτηση των νέων στην εποχή μας; Και άλλα.
Τέλος, ερωτήματα «ολικής άγνοιας» είναι και τα ερωτήματα του τύπου:
Συμφωνείτε ή διαφωνείτε με κάποια άποψη ή
Είστε αισιόδοξος/-η ή απαισιόδοξος/-η για κάποιο θέμα.
Να σημειώσουμε ότι μικρή σημασία έχει αν τα ερωτήματα αυτά διατυπώνονται σε ευθύ ή σε πλάγιο λόγο.
(Τέτοια ερωτήματα τίθενται και στη Λογοτεχνία.)
Το καίριο ζήτημα, λοιπόν, είναι πώς πραγματευόμαστε αυτά τα ερωτήματα-θέματα.
Ποιες είναι οι δυνατές απαντήσεις-θέσεις που μπορούμε να δώσουμε στα ερωτήματα αυτά,
πώς τις τεκμηριώνουμε και
πώς οργανώνουμε λογικά το κείμενό μας;
Οι δυνατές απαντήσεις στα ερωτήματα «ολικής άγνοιας» είναι τρεις:
Ναι (απάντηση/θέση), διότι… (επιχειρηματολογία/τεκμηρίωσή της) ή
Όχι (απάντηση/θέση), διότι… (επιχειρηματολογία/τεκμηρίωσή της) ή
(Η απάντηση και ναι και όχι αποκλείεται, διότι θα φάσκουμε και θα αντιφάσκουμε, θα λέμε και θα ξελέμε.)
Αν υπάρχει μια απάντηση στην οποία μπορούμε να συνδυάσουμε το «ναι» και το «όχι» χωρίς να αντιφάσκουμε, αυτή θα μπορούσε να είναι μια καλή απάντηση για αρκετά ερωτήματα/θέματα αυτού του είδους.
Η απάντηση/θέση αυτή είναι:
Εξαρτάται, με ορισμένες προϋποθέσεις (αν, εφόσον), ναι× ποιες και γιατί;
με άλλες (αν, εφόσον) όχι× ποιες και γιατί;
Ανάλογα με το ερώτημα, οι προϋποθέσεις μπορεί να παίρνουν διαφορετική μορφή: σε άλλες περιπτώσεις ναι, σε άλλες όχι, σε ορισμένα στοιχεία ναι, σε άλλα όχι.
Η απάντηση «Άλλοι λένε αυτό κι άλλοι λένε εκείνο» αποκλείεται.
Πρώτο και κύριο, γιατί δεν ρωτάν τους άλλους, αλλά εμάς και τη δική μας γνώμη θέλουν τεκμηριωμένη.
Δεύτερο, γιατί ποιοι είναι αυτοί οι άλλοι;…
Ποια θέση παίρνουμε;
Δεν παίρνουμε καμία θέση, προτού αναλύσουμε και συσχετίσουμε τις δεδομένες έννοιες.
Όπως και στις ασκήσεις των φυσικομαθηματικών δίνονται κάποια δεδομένα, έτσι δίνονται δεδομένα και στα θέματα της έκθεσης. Μόνο που στα θέματα της έκθεσης δεν δίνονται αριθμοί και σύμβολα, αλλά έννοιες.
Από την ανάλυση και από τη συσχέτιση των εννοιών αυτών θα προκύψει και η άποψη/θέση που θα υποστηρίξουμε, αλλά και το υλικό (επιχειρήματα, τεκμήρια) με το οποίο θα την υποστηρίξουμε.
Για παράδειγμα:
Ο τύπος στηρίζει τη δημοκρατία;
(Είναι ζήτημα απόδειξης σχέσης εννοιών.)
Οι δύο δεδομένες έννοιες είναι προφανώς ο τύπος και η δημοκρατία.
Αναλύουμε τις έννοιες αυτές, με έμφαση στην ανάλυση της δεύτερης έννοιας:
Τι είναι τύπος (παραδοσιακός και ηλεκτρονικός), τι είναι δημοκρατία και ποια είναι τα στοιχεία, οι αρχές, τα χαρακτηριστικά της.
Η γνώση της σημασίας των εννοιών, στις οποίες αναφερόμαστε σε ένα γραπτό, η κατανόησή τους σε όλο το πλάτος και βάθος τους είναι, κατά τη γνώμη μου, βασικός όρος, βασική προϋπόθεση («εκ των ων ουκ άνευ») για την επαρκή και πειστική ανάπτυξη ενός θέματος.
Τελικά, ποια θέση παίρνουμε;
Αυτή που λογικά προκύπτει από τη συσχέτιση των δύο εννοιών.
Στο συγκεκριμένο ερώτημα-ζήτημα, αν ο τύπος πληροί όλες τις αρχές/στοιχεία της δημοκρατίας, τότε λογικά η απάντηση-θέση μας είναι «ναι», αν καμία από αυτές, λογικά η θέση μας είναι «όχι», αν μόνο κάποιες από αυτές ή αν είναι αναγκαίος, αλλά όχι και επαρκής όρος, τότε λογικά η θέση μας είναι «εξαρτάται».
Με άλλα λόγια, παίρνουμε τη θέση που κατά περίπτωση, κατά θέμα, μας φαίνεται η πιο λογική και την οποία μπορούμε να υποστηρίξουμε με πειστικό τρόπο.
Θα μπορούσα να πω ότι σημασία δεν έχει τόσο η θέση, όσο έχει η τεκμηρίωσή της. Αν η τεκμηρίωση δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, τότε ούτε και η θέση που στηρίζεται με αυτή μπορεί να αμφισβητηθεί!
Στο ερώτημα αν ο τύπος στηρίζει τη δημοκρατία η άποψη/θέση που προκύπτει από την ανάλυση και από τη συσχέτιση των δύο εννοιών και από όσα ξέρουμε και προκρίνεται είναι:
Ναι, με ορισμένες προϋποθέσεις, ο τύπος στηρίζει τη δημοκρατία.
Η άποψη/θέση μας τεκμηριώνεται, συνήθως, με «γιατί» ή με «πώς» ή και με «γιατί» και με «πώς».
Πολύ σημαντικό είναι το ζήτημα της οργάνωσης του λόγου μας, της συλλογιστικής πορείας που θα ακολουθήσουμε στη διατύπωση της άποψης/θέσης μας και στην ανάπτυξή της, στην τεκμηρίωσή της.
Γιατί για τα θέματα αυτά δεν ισχύει ο συνηθισμένος «γραμμικός» τρόπος ανάπτυξης, δηλαδή το θέμα, παραδείγματα, αίτια, αποτελέσματα, προτάσεις ή κάτι μόνο από αυτά.
Στα θέματα αυτά καλούμαστε να συσχετίσουμε έννοιες και να αποδείξουμε, καταφατικά ή αρνητικά, τη σχέση τους, π.χ. τύπος και δημοκρατία, χρήματα και ευτυχία, παιδεία και ελευθερία, οικογένεια και κοινωνικοποίηση κ.λπ.
Για παράδειγμα, στη σχέση: Ο τύπος στηρίζει τη δημοκρατία, θα αρχίσω την ανάπτυξη από την πρώτη έννοια, από τον τύπο; Αλλά μήπως στην περίπτωση αυτή μου διαφύγει η σχέση του με τη δημοκρατία και γράφω γενικά για τη σημασία του τύπου, κινούμενος/-η στην «περιφέρεια του θέματος» ή εκτός θέματος;
Μπορώ να αρχίσω την ανάπτυξη από τη δεύτερη έννοια και πώς;
Μπορώ να ξεκινήσω είτε από την πρώτη είτε από τη δεύτερη έννοια και να ακολουθήσω μια συλλογιστική πορεία που θα με οδηγήσει στον προορισμό μου, δηλαδή στην πειστική απόδειξη της σχέσης των εννοιών που πραγματεύομαι.
Στη σκέψη δεν υπάρχουν μονόδρομοι.
Εγώ, πάντως, όταν γράφω και αναπτύσσω τεκμηριωμένα σχέση εννοιών, προτιμώ να αρχίζω από τη δεύτερη έννοια.
Ουσιαστικά πρόκειται για ένα συλλογισμό, για ένα κείμενο επιχειρηματολογίας, με την τυπική/λογική δομή του: θέση – απόδειξη – συμπέρασμα.
Κάπως έτσι:
Και μην παραλείπετε το επιμέρους (κατά παράγραφο) συμπέρασμα για τη σχέση που αποδεικνύετε.
Ας δούμε και το κείμενο ενδεικτικής ανάπτυξης του θέματος:
Τύπος: το στήριγμα της δημοκρατίας
Η δημοκρατία συνθέτει και πραγματώνει δύο κορυφαίες αξίες, την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Παράγωγα αυτών των δύο κορυφαίων αξιών είναι τα στοιχεία και οι αρχές που διέπουν το δημοκρατικό πολίτευμα: η πολυφωνία, η μόρφωση, η υπευθυνότητα, η ανεκτικότητα, η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, ο σεβασμός των δικαιωμάτων του πολίτη.
Τις αρχές αυτές εκπληρώνει ο τύπος, αν λειτουργεί σωστά, αν δηλαδή παρέχει έγκυρη και αντικειμενική ενημέρωση.
Η λειτουργία του τύπου είναι πρωτίστως συνδεδεμένη με την ελευθερία σκέψης και έκφρασης, με την ισηγορία και την παρρησία. Οι σελίδες του τύπου είναι το βήμα από το οποίο δημοσιογράφοι και πολίτες εκφέρουν λόγο όχι μόνο για πολιτικά θέματα με τη στενή έννοια, αλλά και για θέματα ευρύτερου πολιτικού ενδιαφέροντος. Διαδίδονται γνώσεις, ανταλλάσσονται απόψεις, συγκρούονται αντιλήψεις και ιδεολογίες, παρουσιάζονται προγράμματα, αναπτύσσονται επιχειρήματα και διακινούνται ιδέες. Όλα αυτά αποτελούν το οξυγόνο για ζωτικές λειτουργίες του δημοκρατικού πολιτεύματος, επειδή χάρη σε αυτές τις διαδικασίες ενισχύεται, εδραιώνεται, ανανεώνεται η δημοκρατία.
Με την ελεύθερη διάδοση γνώσεων, σκέψεων και ιδεών ο πολίτης ενημερώνεται και μορφώνεται. Ο τύπος διαπαιδαγωγεί τον πολίτη. Με τις ειδήσεις που δημοσιεύει και κυρίως με την ερμηνευτική δημοσιογραφία, δηλαδή με τον σχολιασμό και την ανάλυση των γεγονότων, προβληματίζει τον αναγνώστη, οξύνει την κρίση του, καλλιεργεί τον λόγο του και διευρύνει τους πνευματικούς του ορίζοντες. Η μορφωτική επίδραση που ασκεί ο τύπος στον πολίτη δεν περιορίζεται μόνο στην πνευματική του καλλιέργεια αλλά επεκτείνεται και στη διαμόρφωση του ήθους του. Αρετές όπως η υπευθυνότητα, η αλληλεγγύη και η ανεκτικότητα στη διαφορετικότητα, που διακρίνουν τους συνειδητοποιημένους πολίτες μιας δημοκρατικής πολιτείας, είναι αποτέλεσμα και της καλής λειτουργίας του τύπου. Γι’ αυτό, όσο μεγαλύτερη είναι η παιδευτική επίδραση που ασκεί ο τύπος στον πολίτη, τόσο πιο σταθερή και απρόσβλητη γίνεται η δημοκρατία.
Παράλληλα, ο τύπος όχι μόνο αναδεικνύει και προβάλλει προβλήματα που αντιμετωπίζουν ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, αλλά και αγωνίζεται διεκδικώντας τη λύση τους. Έτσι, ενισχύει το κράτος πρόνοιας. Με το ίδιο σθένος υπερασπίζεται, όταν χρειάζεται, και το κράτος δικαίου. Κρίνει άγρυπνα τις ενέργειες των αρχών, καταγγέλλει, ελέγχει την εξουσία, αναδεικνύει και προβάλλει προβλήματα, υπερασπίζεται και διεκδικεί για λογαριασμό του πολίτη τα δικαιώματά του.
Ο τύπος, εφόσον λειτουργεί σωστά, είναι πυλώνας της δημοκρατίας. Με την παρέμβασή του στην κοινωνική και πολιτική ζωή συμβάλλει στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, στη διασφάλιση των δικαιωμάτων του πολίτη και στην καλή λειτουργία των θεσμών.
ΘΕΜΑ – ΑΣΚΗΣΗ
(Βλέπε ενδεικτική ανάπτυξη, ΣΠΥΡΙΔΩΝ Κ. ΚΟΥΤΡΑΣ – ΥΠΑΠΑΝΤΗ Η. ΖΟΥΡΟΥΔΗ, ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γράψ’ το έτσι! ΤΕΥΧΟΣ Β΄, ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ, εκδόσεις «Σαββάλας», Αθήνα, 2023, σελ. 343-344.)
Σπυρίδων Κ. Κούτρας
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου