«Πρότυπα» δομής του λόγου
Κυριακή σήμερα. Ας φιλολογήσουμε λίγο!
Στις δομές λόγου είχα (συγχωρήστε μου την περιαυτολογία) πάντοτε μια ιδιαίτερη αγάπη και προτίμηση. Το λογικά σχήματα και οι αλληλουχίες είχαν και έχουν για μένα ιδιαίτερη γοητεία και αξία.
Πίστευα και πιστεύω ότι ο τρόπος με τον οποίο σκέφτεται - και αν σκέφτεται - κάποιος φαίνεται από τον τρόπο με τον οποίο οργανώνει τον λόγο του. Τόσο που αυτό να αποτελεί και βασικό κριτήριο «αξιολόγησής» του. Όταν μάλιστα αποφάσισα να «εκτεθώ», με τον «Πειστικό Λόγο», το πρώτο ζήτημα που με απασχόλησε σοβαρά ήταν σε τι θα έδινα έμφαση, σε τι θα «πρωτοτυπούσα».
Αποφάσισα να δώσω έμφαση στη δομή του λόγου, παρόλο που τότε (πριν από 30 περίπου χρόνια) η δομή στην παραγωγή λόγου αξιολογούνταν με τον μικρότερο βαθμό (4 στα 20). Σήμερα αξιολογείται με 10 στα 30. Αισθητή η διαφορά: από το 1/5 στο 1/3 της συνολικής βαθμολογίας.
Ας είναι καλά οι δάσκαλοι και οι καθηγητές μου που με μύησαν στον λογικό, στον μαθηματικό τρόπο σκέψης.
Φυσικά, δεν παραβλέπω την άρρηκτη σχέση της δομής με τις πραγματώσεις της, το περιεχόμενο και τα εκφραστικά μέσα.
Θα ήθελα, ωστόσο, να κάνω, σύντομα όσο γίνεται, ορισμένες επισημάνσεις που αφορούν σε δομές του λόγου. Και θα προσπαθήσω να συναρτήσω τις επισημάνσεις με ένα πολύ σοβαρό ζήτημα, την παραγωγή και την αξιολόγηση των μαθητικών γραπτών.
Οι δομές του λόγου δεν είναι μόνο η διάταξη των μηνυμάτων, των νοημάτων που αναπτύσσονται και των διαρθρωτικών λέξεων με τις οποίες αυτά συνδέονται. Οι δομές λόγου είναι ανάλυση εννοιών και εύρεση των σχέσεών τους, αιτιωδών και άλλων, και απόδειξής τους, είναι συγκρότηση σκέψεων, είναι η επιλογή των γλωσσικών πραγματώσεων με τις οποίες αυτές αποκτούν υπόσταση και εκφραστική δύναμη. Είναι κορυφαία σύνθετη λογική διαδικασία.
Και τώρα στο επίμαχο ζήτημα: διδάσκονται οι δομές του λόγου και με ποιον τρόπο; Μήπως η διδασκαλία τους είναι μια ακόμα μορφή τυποποίησης του λόγου και του μαθήματος της ΝΕ γλώσσας;
Φυσικά και μπορεί να διδάσκονται ως απαραίτητο στοιχείο της διδασκαλίας των γλωσσικών μαθημάτων. Εύγλωττο παράδειγμα αποτελούν η διδασκαλία και η εφαρμογή των τρόπων ανάπτυξης/οργάνωσης του λόγου σε παράγραφο ή σε εκτενέστερο κείμενο και οι συλλογιστικές πορείες.
Με αφορμή ένα πρόσφατο κείμενό μου που δημοσίευσα στο fb με τίτλο «Ένας αξιοπρόσεκτος πρόλογος» θα προσπαθήσω να δείξω πώς μπορεί να διδαχθεί και να αξιοποιείται μια γνωστή από το σχολικό βιβλίο (Έκφραση Έκθεση τεύχος Γ΄) λογική δομή προλόγου. Στο βιβλίο αυτό υπάρχουν τρία (3) κείμενα τα οποία ανήκουν στο ίδιο κειμενικό είδος (επιχειρηματολογία), αλλά σε διαφορετικό τύπο κειμένου. Πρόκειται για το κείμενο (επιστημονικός λόγος) του Ι. Μανωλεδάκη, με το οποίο ο συγγραφέας του επιχειρεί να ανασκευάσει τα βασικά επιχειρήματα για την κατάργηση της θανατικής ποινής, σελ. 80-81, για το κείμενο (αποδεικτικό δοκίμιο) του Ε.Π. «Η Τεχνική Πρόοδος», στο οποίο ο συγγραφέας του προσπαθεί να ανασκευάσει τους ισχυρισμούς όσων μιλούν με αδιαφορία και περιφρόνηση για τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας, σελ. 118-121, και για το κείμενο (ομιλία μεταγραμμένη σε άρθρο με εκλαϊκευτικό χαρακτήρα) του Ν. Ματσανιώτη, στο οποίο επιχειρείται η ανασκευή/κατάρριψη ισχυρισμών για την κλωνοποίηση του ανθρώπου.
Και στα τρία κείμενα ο πρόλογος δομείται ουσιαστικά με τον ίδιο ή παρόμοιο τρόπο/«πρότυπο»: θέμα του κειμένου, δομή του κειμένου, παράθεση των προς ανασκευή απόψεων και προσωπική θέση του συγγραφέα. Διαφοροποιούνται, βέβαια, ως προς το περιεχόμενο και το ύφος του κάθε συγγραφέα. Αυτοί οι τρεις διανοούμενοι έχουν τυποποιημένη σκέψη και εκφράζονται με κλισέ; Είναι κακό και μεμπτό αν ένας μαθητής αξιοποιήσει με τον δικό του προσωπικό φυσικό τρόπο και ύφος αυτόν τον τρόπο σκέψης και δομής του προλόγου σε ένα κείμενο στο οποίο θα κληθεί να ανασκευάσει άποψη και επιχείρημα ή να διαφωνήσει με κάτι;
Φυσικά, μπορεί να διδαχθούν και άλλες δομές λόγου, π.χ. γιατί κάτι είναι αναγκαίος, αλλά όχι και επαρκής λόγος, π.χ. η ποινή, η δομή κειμένου στο οποίο αποδεικνύεται σχέση εννοιών, π.χ. γνώση και απελευθέρωση, για την αιτιολόγηση με «πώς» ή με «γιατί», όταν αυτά δεν συμπίπτουν κ.ά.
Δείξτε στους μαθητές και στις μαθήτριες πώς να σκέφτονται και πώς να οργανώνουν τον λόγο τους και θα δείτε τι ωραία και σε προσωπικό λόγο κείμενα θα παράγουν με βάση τα «πρότυπα» που διδάχτηκαν και τα παραδείγματα που διάβασαν. Αλλιώς, θα εξαντλούνται σε κοινοτοπίες, ασυναρτησίες και παραληρήματα.
Το ζήτημα της προσωπικής και πρωτότυπης έκφρασης είναι πολύ σημαντικό, το σημαντικότερο, και αν κάποιοι πιστεύουν ότι έχουν την αποκλειστικότητα στο ζήτημα αυτό, έχουν μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους.
Για τη σκέψη δεν υπάρχει μονόδρομος, αλλά ορισμένα «πρότυπα» δομής του λόγου είναι, μάλλον, αναπόφευκτα και αποτελεσματικά. Μέχρι να καταρριφθούν…
Σπυρίδων Κ. Κούτρας
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου