Περί πειθούς, επιχειρημάτων και επιχειρηματολογίας
Η πειθώ είναι βασικό, για μένα το πιο σημαντικό, κεφάλαιο της διδακτέας ύλης στη Γ΄Λυκείου. Όχι, όμως, και της εξεταστέας, καθώς οι εξεταστές αποφεύγουν να βάζουν θέματα, στις Πανελλαδικές Εξετάσεις, σχετικά με την πειθώ. Ξέρουν κάτι ή φοβούνται κάτι; Μόνο πέρυσι τόλμησαν να αναφέρουν, να ψελλίσουν στο ΘΕΜΑ Δ τη λέξη «θέση» και να ζητήσουν ρητά την αιτιολόγησή/απόδειξή της «γιατί».
Πεμπτουσία της πειθούς, του πειστικού λόγου, είναι τα επιχειρήματα, δηλαδή οι λογικές κατασκευές με την παράθεση των οποίων σε λογική σειρά επιχειρηματολογούμε για να αιτιολογήσουμε/αποδείξουμε τη θέση μας.
Στο βιβλίο της «Έκφρασης-Έκθεσης» της Γ΄Λυκείου, στη σελίδα 10 επισημαίνεται και διευκρινίζεται: «Οι συλλογισμοί της λογικής και τα συλλογιστικά επιχειρήματα των κειμένων παρουσιάζουν ομοιότητες μεταξύ τους, αλλά δεν πρέπει να συγχέονται. Οι συλλογισμοί της λογικής έχουν μορφή καθαρά τυπική, στεγνή και σύντομη, περιέχουν μόνο προτάσεις - κρίσεις. Τα επιχειρήματα σε ένα κείμενο έχουν ανάπτυξη, σύνταξη και διατύπωση πολυποίκιλη». Επομένως δεν πρέπει να συγχέονται τα επιχειρήματα/συλλογισμοί της τυπικής λογικής (προκείμενες και συμπέρασμα) με τα επιχειρήματα σε κείμενο.
Η διαφορά τους αυτή, όμως, είναι εκφραστική, φαινομενική, καθώς ένα επιχείρημα της τυπικής λογικής (προκείμενες και συμπέρασμα) μπορεί να εκφραστεί, για παράδειγμα, με αιτιολόγηση οποιασδήποτε μορφής (αίτιο, σκοπό, αποτέλεσμα) «γιατί» και με εκφραστικά μέσα που δηλώνουν τρόπο, συμπεριλαμβανομένης και της αντίθεσης, «πώς». Γι’ αυτό και στα χαρακτηριστικά της γλώσσας της επιχειρηματολογίας αναφέρονται οι «διαρθρωτικές λέξεις/φράσεις που δηλώνουν σχέσεις χρόνου, αντίθεσης, αιτίου και αποτελέσματος, συμπεράσματος κ.λπ.» («Εμείς και οι άλλοι», σελ. 168). Π.χ. Ο Σωκράτης είναι θνητός, επειδή είναι άνθρωπος.
Κατά συνέπεια, αυτές οι λέξεις ή φράσεις είναι κειμενικοί δείκτες που φανερώνουν ότι σε ένα κείμενο υπάρχουν επιχειρήματα.
Θέση είναι αυτό που υποστηρίζουμε. Είναι σχετική, ασφαλώς, με το θέμα στο οποίο αναφερόμαστε, αλλά δεν είναι το ίδιο. Καθώς, προφανώς, δεν είναι το ίδιο θέση και επιχείρημα/-τα και δεν πρέπει να συγχέονται. Όπως δεν πρέπει να συγχέεται η θέση με το συμπέρασμα. Από μαθητές μου ακούω ότι προηγείται το συμπέρασμα και ακολουθεί η αιτιολόγησή του, δηλαδή προηγείται το αποτέλεσμα του αιτίου που το προκαλεί. (Προφανώς εννοούν τη θέση.) Μάλλον κάποιος τους το είπε ή κάπου το διάβασαν… Τότε γιατί λέγεται συμπέρασμα; Τους λέω. Είναι σαν να λέμε ότι πρώτα έμεινε έγκυος και μετά έκανε σεξ! (Αυτό δεν τους το λέω.) «Νενίκηνται της φύσεως οι όροι»!
Δεν αποκλείεται να συμπίπτει η θέση με το συμπέρασμα, αλλά αυτό μπορεί να συμβεί μόνο όταν επαγωγικά καταλήγουμε σε αυτή ως συμπέρασμα.
Η θέση μας, μάλιστα, πρέπει να επανεκτίθεται στο τέλος του κειμένου μας (παραγράφου ή εκτενέστερου). Είναι αυτό που οι μαθηματικοί μας – καλή τους ώρα – μας έλεγαν ό.έ.δ. (όπερ έδει δείξαι).
Γι’ αυτό και για τα κείμενα επιχειρηματολογίας ορίζεται ως τυπική η δομή τους: αποδεικτέα θέση -> απόδειξη -> συμπέρασμα. Κανόνας απαράβατος!
Ας υποθέσουμε ότι έχουμε να αποδείξουμε τη θέση: Η τηλεόραση παραγκωνίζει το βιβλίο. (Θέμα Β΄Λυκείου, σχολ. βιβλίο Έκφραση Έκθεση, σελ. 56).
Για την απόδειξή της προβάλλουμε τα πλεονεκτήματα της τηλεόρασης συγκριτικά με το βιβλίο (να τη η σύγκριση και αντίθεση ως εκφραστικό μέσο επιχειρηματολογίας) και ολοκληρώνοντας τον συλλογισμό μας καταλήγουμε οπωσδήποτε στο συμπέρασμα, στο ό.έ.δ.: Γι’ αυτό η τηλεόραση παραγκωνίζει το βιβλίο. Αν δεν καταλήξουμε στο συμπέρασμα αυτό, είναι σαν να αναπτύσσουμε ένα θέμα για τα πλεονεκτήματα της τηλεόρασης έναντι του βιβλίου. Θα πει κανείς ότι αυτό είναι αυτονόητο. Τίποτε δεν είναι αυτονόητο. Η αξιολόγηση δεν μπορεί να γίνεται με όσα εννοούμε, αλλά με όσα γράφονται και με τον τρόπο με τον οποίο γράφονται. Φυσικά, για να αποφευχθεί η εκφραστική δυσκαμψία με τη στερεότυπη επανάληψη του συμπεράσματος, πρέπει να μπορεί ο μαθητής να χρησιμοποιεί εναλλακτικά ποικίλους εκφραστικούς τρόπους.
Τα σχετικά με την πειθώ είναι πολλά και άλλα. Θα επανέλθουμε. Ο λόγος της πειθούς δεν είναι ο απλούστερος ούτε και ο ευκολότερος. Αλλά είναι δραστικός για τη νοητική ανάπτυξη και την πνευματική καλλιέργεια του μαθητή, αφού διαμορφώνει τα κριτήριά του. Είναι λόγος αποδεικτικός, είναι ο λόγος της επιστήμης. Μπορεί να τον κατανοήσει και να τον αφομοιώσει ο μαθητής; Ναι, αν του τον διδάξουμε απλά και κατανοητά. Επιστήμονας, άλλωστε, πάει να γίνει!
Άντε, γιατί πολύ στο συναίσθημα το έχουμε ρίξει…
Σπυρίδων Κ. Κούτρας
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου