Πρόθεση του συγγραφέα και τρόπος ανάπτυξης μιας παραγράφου

 

ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ

ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

14^ο ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

 

 

Κείμενο 1 (Μη λογοτεχνικό, 15376)

 

Θεωρίες συνωμοσιολογίας

 

Το παρακάτω διασκευασμένο κείμενο προέρχεται από το βιβλίο του Αλέξη Παπάζογλου, Καθημερινή Φιλοσοφία 5 Μαθήματα από την εποχή μας (Κλιματική αλλαγή, fakenews, λαϊκισμός, θεωρίες συνωμοσίας, Brexit) εκδόσεις Παπαδόπουλος, 2020, σελ. 74-77, 79-81.

 

[...] Πρέπει να ενεργοποιούμε τον σκεπτικισμό μας εκεί που χρειάζεται, όταν δηλαδή έχουμε συγκεκριμένους λόγους να αμφιβάλλουμε για την ειλικρίνεια πολιτικών και μέσων ενημέρωσης και όχι να αντιμετωπίζουμε τα πάντα με την ίδια καχυποψία. [...] Όταν έχουμε λόγους να πιστεύουμε πως κάποιος πολιτικός είναι διεφθαρμένος, ή πως κάποια εφημερίδα ή ιστοσελίδα παραπληροφορεί με κάποιο απώτερο σκοπό, θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί και να υιοθετούμε μια σκεπτικιστική στάση απέναντί τους. Αυτό δεν δικαιολογεί ούτε επιβάλλει έναν γενικευμένο σκεπτικισμό απέναντι σε όλους τους πολιτικούς και σε όλες τις εφημερίδες. Μια άλλη μεγάλη διαφορά μεταξύ ενός πεφωτισμένου σκεπτικισμού και των θεωριών συνωμοσίας είναι πως οι τελευταίες είναι ασυνεπείς: ένας συνεπής σκεπτικισμός θα έπρεπε να είναι επιφυλακτικός και να εφαρμόζει την ίδια μέθοδο αμφισβήτησης προς όλα τα αφηγήματα, συμπεριλαμβανομένων και των συνωμοσιών. Αυτοί όμως που ασπάζονται θεωρίες συνωμοσίας δείχνουν μεροληψία προς ορισμένες λιγότερο «ορθόδοξες» πηγές και τα αφηγήματά τους με πολύ λιγότερα αποδεικτικά στοιχεία.

Μια πενταετής έρευνα γύρω από τις θεωρίες συνωμοσίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ έδειξε πως [...] ο αποκλεισμός που αισθάνεται μια μερίδα σε κοινωνίες με μικρότερη κοινωνική συνοχή καλλιεργεί σύμφωνα με τους κοινωνικούς και πολιτικούς επιστήμονες, που μελετούν αυτό το φαινόμενο, την έλλειψη εμπιστοσύνης στις αρχές, στους δημόσιους θεσμούς και στις παραδοσιακές πηγές γνώσης και πληροφόρησης, των έντυπων και ψηφιακών πόρων1.

Αυτοί που ασπάζονται θεωρίες συνωμοσίες και απορρίπτουν τις συνήθεις πηγές ενημέρωσης αποκόπτουν τους εαυτούς τους από αυτούς που θα μπορούσαν να τους δώσουν πρόσβαση στα γεγονότα, αποκόπτουν τον εαυτό τους από την πραγματικότητα. Παρότι οι πηγές που συμβουλεύονται προβάλλουν μια εικόνα ζήλου για την αναζήτηση της αλήθειας, δεν ακολουθούν πρακτικές που θα τους έφερναν σε επαφή μαζί της, αλλά επαφίενται στην κατασκευή περίπλοκων θεωριών χωρίς εμπειρική βάση, συνδέοντας κατά τα άλλα ασύνδετα μεταξύ τους γεγονότα. Οι λεπτομέρειές τους και η συστηματικότητά τους είναι αυτή ενός μυθιστορήματος, μιας κατασκευασμένης ιστορίας [...]

 

1 Drochon, Hugo. «Who believes in Conspiracy Theories in Great Britain and Europe?» in Joseph Uscinski (ed) Conspiracy Theories and the People Who Believe Them, Oxford University Press, 2018, pp. 337-346.

 

 

 

Κείμενο 2 (Λογοτεχνικό)

 

Θηρία

 

 

Το ποίημα είναι του Μηνά Δημάκη (1913-1980), από την συλλογή «Πορεία μέσα στη Nύχτα», Eρμής, 1999.

 

Στοιβάζονται στα κατατόπια της μνήμης 

Aναμνήσεις

Συνωστίζονται αλληλοκυνηγιούνται

Kαι είναι ανάγκη να τις τιθασέψεις

Nα κυριαρχήσεις σ’ αυτές

Kαι γίνεσαι θηριοδαμαστής

Όταν εκείνες το θέλουν να σε κατασπαράξουν 

Όταν ακάθεκτες ορμούν την ψυχή να ξεσκίσουν

 

Nα! η τίγρης η ύαινα το λιοντάρι

Σε κυνηγούν ζωντανό-πεθαμένο 

Πληγές που γιατρεύτηκαν ξανανοίγουν 

Kαι τι μάχη

Tι άσκηση να μερώσεις

Nα δαμάσεις τόσα θηρία

Nα φτιάσεις τόσα κλουβιά

Για τις ώρες της άγριας επίθεσης.

 

 

 

ΘΕΜΑΤΑ

 

ΘΕΜΑ 1

 

1^ο υποερώτημα (μονάδες 10)

 

Να παρουσιάσεις συνοπτικά σε 40-50 λέξεις τα χαρακτηριστικά του υγιούς σκεπτικισμού, σύμφωνα με τον συγγραφέα του Κειμένου 1.

 

Μονάδες 10

 

2^ο υποερώτημα (μονάδες 10)

 

 

Στην 1η παράγραφο του Κειμένου 1 εντοπίζουμε την οργάνωση του λόγου με τη μέθοδο της αντίθεσης. Να εντοπίσεις τα δύο σκέλη της (μονάδες 6) και να δικαιολογήσεις την επιλογή του συγγραφέα (μονάδες 4).

 

Μονάδες 10

 

3^ο υποερώτημα (μονάδες 15)

 

Να επιλέξεις τη σωστή απάντηση σε καθεμιά από τις παρακάτω προτάσεις, οι οποίες βασίζονται στο Κείμενο 1 (μια μόνο από τις τέσσερις προτεινόμενες απαντήσεις είναι σε κάθε περίπτωση ορθή):

 

1.   Πρέπει να ενεργοποιούμε τον σκεπτικισμό μας εκεί που χρειάζεται (1η παράγραφος): Ο τρόπος με τον οποίο σε αυτό το χωρίο διατυπώνεται το μήνυμα είναι με:

α. βεβαιότητα

β. πιθανότητα

γ. αναγκαιότητα

δ. δυνατότητα

 

2.   ένας συνεπής σκεπτικισμός θα έπρεπε να είναι επιφυλακτικός (1η παράγραφος): Ο τρόπος με τον οποίο σε αυτό το χωρίο διατυπώνεται το μήνυμα είναι με:

α. βεβαιότητα

β. πιθανότητα

γ. αναγκαιότητα

δ. ευχή

 

3.   Αυτοί όμως που ασπάζονται θεωρίες συνωμοσίας (1η παράγραφος): Στο γλωσσικό περιβάλλον της πρότασης συνώνυμη της υπογραμμισμένης λέξης «ασπάζονται» μπορεί να είναι η λέξη:

α. απαριθμούν

β. αποδέχονται

γ. θεωρούν

δ. απαρνούνται

 

4.   Στη 2η παράγραφο ο συγγραφέας επιλέγει το ασύνδετο σχήμα προκειμένου να:

α. αποδώσει τις συνέπειες που έχει η αποδοχή θεωριών συνωμοσίας, σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα

β. δώσει στον λόγο του λογοτεχνική χροιά

γ. να κάνει το ύφος λόγου του πιο γλαφυρό

δ. να δώσει ζωντάνια, αμεσότητα και παραστατικότητα στον λόγο του

 

5.   απορρίπτουν τις συνήθεις πηγές ενημέρωσης (3η παράγραφος): Η περίφραση «συνήθεις πηγές»στην παραπάνω πρόταση στη γενική ενικού συναντάται ως:

α. συνήθης πηγή

β. συνήθη πηγή

γ. συνήθους πηγή 

δ. συνήθους πηγής

 

Μονάδες 15

 

ΘΕΜΑ 2

 

Πώς εξηγείς την τάση ενός ποσοστού ανθρώπων να πιστεύει θεωρίες συνωμοσίας και ποιες επιπτώσεις μπορεί να έχει το φαινόμενο αυτό; Να εκθέσεις τις απόψεις σου σε άρθρο, με 350-400 λέξεις, το οποίο θα δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σου.

 

Μονάδες 30

 

ΘΕΜΑ 3

 

«Αναμνήσεις συνωστίζονται αλληλοκυνηγιούνται … να  ξεσκίσουν». Να εντοπίσεις στο απόσπασμα τέσσερις (4) σύνθετες λέξεις που θεωρείς ότι συμβάλλουν αποφασιστικά στη διαμόρφωση του νοήματος και του ύφους του κειμένου.

 

Μονάδες 20

 

ΘΕΜΑ 4

 

Να ερμηνεύσεις με στοιχεία του Κειμένου 2 τα συναισθήματα που κυριεύουν το ποιητικό υποκείμενο (μονάδες 10) και να εκφράσεις τη συμφωνία ή τη διαφωνία σου με τις συμβουλές που δίνει στον αναγνώστη (μονάδες 5). Να αναπτύξεις την ερμηνεία σου σε 100-150 λέξεις.

 

Μονάδες 15.

 

 

 

 

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ  

 

ΘΕΜΑ 1

 

1^ο υποερώτημα

Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο υγιής σκεπτικισμός πρέπει να εκδηλώνεται όταν υπάρχουν βάσιμοι λόγοι δυσπιστίας για την ακεραιότητα πολιτικού ή υστεροβουλίας για μέσο πληροφόρησης, ότι δε θα πρέπει να είναι γενικευμένος και ότι θα πρέπει να είναι επιφυλακτικός και να αμφισβητεί με τον ίδιο τρόπο όλες τις ιδεολογίες και τις απόψεις.

 

2^ο υποερώτημα

Τα δύο μέλη της αντίθεσης είναι ο «πεφωτισμένος σκεπτικισμός» από τη μια και από την άλλη οι «θεωρίες συνωμοσίας». Με την αντίθεση ο συγγραφέας φωτίζει καλύτερα και κάνει σαφή και κατανοητή τη διαφορά ανάμεσα στον υγιή σκεπτικισμό και στις θεωρίες συνωμοσίας ως προς τις περιπτώσεις στις οποίες αυτός πρέπει να εκδηλώνεται, «όταν έχουμε λόγους…» και χωρίς να είναι «γενικευμένος, και ως προς τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να εφαρμόζεται, «να εφαρμόζει την ίδια μέθοδο αμφισβήτησης», χωρίς μεροληψία. Παράλληλα, (σύμφωνα με την ενδεικτική απάντηση του ΙΕΠ) με την αντίθεση ενισχύεται αποδεικτικά ο προτρεπτικός τόνος που διακρίνεται στην αρχή της παραγράφου, καθώς ο συγγραφέας τονίζει την αναγκαιότητα να ενεργοποιούμε τον σκεπτικισμό μας εκεί που χρειάζεται. (Ένδειξη του προτρεπτικού τόνου είναι και το πρώτο πληθυντικό ρηματικό πρόσωπο που επιλέγει, καθώς και η δεοντολογική διατύπωση με την επανάληψη ρου ρήματος «πρέπει»).

 

3^ο υποερώτημα

1.   γ

2.   β

3.   β

4.   α

5.   δ

 

ΘΕΜΑ 2

Τίτλος: Οι θεωρίες συνωμοσίας υπάρχουν και είναι επικίνδυνες

 

Πρόλογος

Η πανδημία του κορωνοϊού με τις ειδικές, πρωτόγνωρες, περιοριστικές – και συχνά ασφυκτικές και απειλητικές – συνθήκες ζωής που δημιούργησε για δισεκατομμύρια ανθρώπους σ’ ολόκληρο τον κόσμο, μαζί με μια σειρά άλλα προβλήματα (υγειονομική κρίση, οικονομική ύφεση, ψυχολογική δοκιμασία των πολιτών λόγω των απαγορεύσεων στις μετακινήσεις κ.ά) έδωσε τροφή σε διάφορες θεωρίες συνωμοσίας. (Ζωή Ράπτη, Συνωμοσιολογία, ένα κοινωνικό δηλητήριο, www.cnn.gr)

 

Κύριο μέρος

Α΄ νοηματική ενότητα: εξήγηση της τάσης ενός ποσοστού ανθρώπων να πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίας

Θεωρίες συνωμοσίας είναι οι πεποιθήσεις ότι ορισμένα γεγονότα ή καταστάσεις αποτελούν αντικείμενο μυστικού σχεδιασμού, πλεκτάνης και παρασκηνιακού χειρισμού από ισχυρές, σκοτεινές και κακόβουλες δυνάμεις που συνωμοτούν εναντίον του λαού και των απλών ανθρώπων, με απώτερο στόχο είτε την προώθηση των συμφερόντων τους είτε την προώθηση κάποιου κρυφού σχεδίου τους. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό την εξάπλωση θεωριών συνωμοσίας. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να αποδοθεί:

-      Στο χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των ανθρώπων που πιστεύουν τέτοιες θεωρίες, στην έλλειψη γνώσεων και κριτικής ικανότητας να ερμηνεύσουν όσα συμβαίνουν και να αξιολογήσουν με ορθολογικά κριτήρια την ορθότητα και την αξιοπιστία τέτοιων θεωριών. 

-      Στην παρουσίασή τους ως λογικής εξήγησης δυσεξήγητων γεγονότων ή καταστάσεων και στη δημιουργία της ψευδούς αίσθησης ότι τα πράγματα ελέγχονται.

-      Σε στερεότυπα, προκαταλήψεις, ακόμα και σε δεισιδαιμονίες, σε ιδεοληψία και σε θρησκοληψία για μυστηριώδεις δυνάμεις που επιβουλεύονται την ελευθερία του ανθρώπου, για δυνάμεις του κακού που μάχονται τις δυνάμεις του καλού.

-      Στην έλλειψη εμπιστοσύνης στις αρχές, στους δημόσιους θεσμούς και στις παραδοσιακές πηγές γνώσης και πληροφόρησης των έντυπων και ψηφιακών μέσων.

-      Σε ανυπόστατες φήμες και διαδόσεις ή σε πληροφορίες από αυτοχρισμένους ειδικούς.

-      Στη μειονεκτική θέση που βρίσκονται αυτοί που τις διαδίδουν και όσοι τις πιστεύουν και στην επιθυμία τους να επιρρίψουν την ευθύνη γι’ αυτή τους τη θέση σε άλλους διαβάλλοντας και κατηγορώντας τους.

 

Β΄ νοηματική ενότητα: επιπτώσεις που μπορεί να έχει το φαινόμενο αυτό

Οι θεωρίες συνωμοσίας μπορούν να είναι επικίνδυνες. Συχνά στοχοποιούν μια ολόκληρη ομάδα ή εισάγουν διακρίσεις σε βάρος της, ομάδα την οποία αντιλαμβάνονται ως εχθρό που βρίσκεται πίσω από μια πραγματική η φανταστική απειλή. Πολώνουν την κοινωνία και υποδαυλίζουν τον βίαιο εξτρεμισμό. Οι περισσότεροι άνθρωποι που διαδίδουν θεωρίες συνωμοσίας, τις πιστεύουν πραγματικά, ωστόσο υπάρχουν και κάποιοι που τις διαδίδουν με κυνισμό, για να επιτύχουν αυτά τα αποτελέσματα. (Πηγή: https: ec.europa.eu)

Πώς προκαλούν ζημιά οι θεωρίες της συνωμοσίας:

-      Χωρίζουν τον κόσμο σε καλούς και σε κακούς, καθιστούν αποδιοπομπαίους τράγους ανθρώπους και ομάδες και θεωρούν συμμέτοχο της συνωμοσίας όποιον επιχειρεί να τις αντικρούσει.

-      Ορίζουν έναν εχθρό και μια μυστική πλεκτάνη που απειλεί τη ζωή μας ή τις πεποιθήσεις μας και ενεργοποιούν έναν αμυντικό μηχανισμό, που μπορεί να οξύνει τις διακρίσεις, να δικαιολογεί εγκλήματα μίσους και να τον εκμεταλλεύονται βίαιες εξτρεμιστικές ομάδες.

-      Εξαπλώνουν τη δυσπιστία στους δημόσιους θεσμούς, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε πολιτική απάθεια ή ριζοσπαστικοποίηση.

-      Εξαπλώνουν τη δυσπιστία στις επιστημονικές και ιατρικές πληροφορίες, πράγμα το οποίο μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες.

 

Επίλογος

Ένα πρώτο βήμα για να προλάβουμε τις θεωρίες συνωμοσίας, είναι να γνωρίζουμε ότι υπάρχουν. Το επόμενο βήμα είναι να τις κρίνουμε και βασισμένοι σε επαληθευμένες πληροφορίες, γνώσεις και επιχειρήματα να αποδεικνύουμε ότι είναι λανθασμένες. Να συζητούμε καλοπροαίρετα με όσους τις πιστεύουν, να ζητούμε περισσότερες λεπτομέρειες και εξηγήσεις γι’ αυτές, ώστε να τους υποβάλουμε σε διαδικασία αναστοχασμού.

 

ΘΕΜΑ 3

Τέσσερις σύνθετες λέξεις που θεωρώ ότι συμβάλλουν αποφασιστικά στο νόημα και το ύφος του κειμένου είναι: «κυριαρχήσεις», «θηριοδαμαστής», «κατασπαράξουν», «ξεσκίσουν». Οι σύνθετες αυτές λέξεις αποτελούν μεταφορές με τις οποίες προβάλλονται σημαντικά στοιχεία του νοήματος. Με τις δύο πρώτες προβάλλεται ο ρόλος, «θηριοδαμαστής», που πρέπει να διαδραματίσει ο άνθρωπος  και η στάση του «κυριαρχήσεις» απέναντι στις αναμνήσεις αυτές. Ο άνθρωπος οφείλει να ελέγξει απόλυτα και να υποτάξει στη λογική του, όπως ένας θηριοδαμαστής, τα δυσάρεστα συναισθήματα που του δημιουργούν οι αναμνήσεις. Με τις δύο επόμενες                                                     «κατασπαράξουν», «ξεσκίσουν» περιγράφεται παραστατικά η απειλή που αισθάνεται ο άνθρωπος και η εχθρική διάθεση που βιώνει.

Οι σύνθετες λέξεις που είναι και πολυσύλλαβες συμβάλλουν στη δημιουργία λυρικού ύφους, καθώς με τη σημασία και τα πυκνά τους νοήματα έκφράζουν έντονα συναισθήματα και με τους ήχους που τις απαρτίζουν υπογραμμίζουν τη σημασία τους και συμβάλλουν στη μουσικότητα του λόγου.  

 

 

ΘΕΜΑ 4

Το ποιητικό υποκείμενο αισθάνεται ότι απειλείται και κατακλύζεται από έντονα συναισθήματα άγχους και αγωνίας, καθώς αναδύονται από τη μνήμη του αναμνήσεις δυσάρεστες.  Φοβάται ότι δε θα αντέξει το συναισθηματικό τους βάρος και τρομάζει, γιατί πιστεύει ότι οι αναμνήσεις αυτές μπορούν να το εξοντώσουν «Σε κυνηγούν ζωντανό-πεθαμένο». Νιώθει οδύνη και φρίκη «θέλουν να σε κατασπαράξουν». Ωστόσο, έχει την αγωνιστική  διάθεση να αμυνθεί απέναντι στην επιθετικότητα και την εχθρότητά  τους  και να προστατέψει τον εαυτό του «Και είναι ανάγκη να τις τιθασεύσεις … Και γίνεσαι θηριοδαμαστής».

Το ποιητικό υποκείμενο απευθύνεται στον αναγνώστη – και στον εαυτό του – και τον συμβουλεύει να τιθασεύσει αυτές τις αναμνήσεις , να τις θέσει σε απόλυτο λογικό και συναισθηματικό έλεγχο και να μην τους επιτρέψει να τον κυριαρχήσουν και να τον καταβάλουν. Συμφωνώ με τις συμβουλές αυτές, γιατί πιστεύω ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχει τον έλεγχο του εαυτού του και καθώς η απειλή που περιγράφεται στο ποίημα μου θυμίζει τον τραγικό Ορέστη που κόντεψε να τρελαθεί από την καταδίωξη των Ερινύων. 

 

Από το βιβλίο των Σπυρίδωνος Κ. Κούτρα και Υπαπαντής Η. Ζουρούδη Νεοελληνική γλώσσα και Λογοτεχνία, Τράπεζα Θεμάτων Β΄ Λυκείου, 50 Κριτήρια αξιολόγησης, εκδόσεις Σαββάλας.