ΘΕΜΑΤΑ ΕΝΟΨΕΙ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΩΝ
Ο ΤΙΤΛΟΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
Θεωρία
Ο τίτλος
Ο τίτλος του κειμένου συνοψίζει ή υπαινίσσεται το περιεχόμενό του. Διαβάζοντας τον τίτλο του κειμένου, αν η χρήση της γλώσσας σε αυτόν είναι κυριολεκτική, πληροφορούμαστε ποιο είναι το περιεχόμενό του ή το αντιλαμβανόμαστε, αν η χρήση της γλώσσας σε αυτόν είναι μεταφορική και υπαινικτική. Λέξεις και λεκτικά σύνολα του τίτλου βρίσκονται, συνήθως, σε όλη την ανάπτυξη του κειμένου και μαρτυρούν την ενότητα (τη νοηματική συνάφεια) του περιεχομένου του με αυτόν. Ο τίτλος του κειμένου είναι το πρώτο μέσο που έχει στη διάθεσή του ο συγγραφέας για να προσελκύσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι πρέπει να είναι εύστοχος, πρωτότυπος – όχι εξεζητημένος –, περιεκτικός και σαφής.
Η σχέση του τίτλου με το κείμενο
Η σχέση του τίτλου με το κείμενο δεν είναι μόνο νοηματική, αλλά και μορφική. Γι’ αυτό, για να εξηγήσουμε τη σχέση του τίτλου με το κείμενο στο οποίο ανήκει, εξετάζουμε και λαμβάνουμε υπόψη μας:
- Τη χρήση της γλώσσας σε αυτόν, αν δηλαδή είναι λογική/κυριολεκτική ή μεταφορική/συγκινησιακή με υπαινικτική αναφορά στο περιεχόμενό του.
- Αν υπάρχει/-ουν σχόλιο/-α οποιασδήποτε μορφής σε αυτόν.
- Το είδος της πρότασης που υπάρχει σε αυτόν: επιθυμίας, επιφωνηματική, ερωτηματική, ελλειπτική κ.λπ.
- Τους όρους που υπάρχουν σε αυτόν ή που παραλείπονται από αυτόν.
- Τη σειρά με την οποία έχουν τοποθετηθεί οι όροι του και ειδικότερα ποιος όρος προτάσσεται και δίνεται σε αυτόν έμφαση.
- Το ρήμα ή τα ρήματα που υπάρχουν – αν υπάρχουν –, τον χρόνο, την έγκλιση, τον αριθμό και το πρόσωπο στο οποίο βρίσκονται.
- Τη σύνταξη – ενεργητική ή παθητική – που χρησιμοποιείται.
- Τα σημεία στίξης που χρησιμοποιούνται, αν υπάρχουν.
- Τα σχήματα λόγου, αν υπάρχουν.
- Την πρωτοτυπία του.
- Το ύφος, π.χ. σοβαρό, επίσημο, ειρωνικό, δραματικό, παραινετικό κ.λπ., και αν αυτό συμφωνεί με το ύφος του κειμένου.
Γενικά, εξετάζουμε αν ο τίτλος του κειμένου είναι εύστοχος, αν συνοψίζει κυριολεκτικά ή αν υπαινίσσεται συνυποδηλωτικά το θέμα του κειμένου, αν προκαλεί το ενδιαφέρον του δέκτη και, τελικά, αν έχει καλό επικοινωνιακό αποτέλεσμα.
Η θεωρία περιέχεται στο βιβλίο των Σπυρίδωνος Κ. Κούτρα και Υπαπαντής Η. Ζουρούδη, Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία, Γράψ’ το έτσι!, εκδ. «Σαββάλας, 2022.
Κείμενο
Καμία πατρίδα για την Τρίτη ηλικία
Στην «Μπαλάντα του Ναραγιάμα», μια 70χρονη ανεβαίνει στην κορυφή ενός βουνού για να ξεψυχήσει, με απώτερο στόχο ο θάνατός της να επιτρέψει την επιβίωση ενός νεότερου και πιο παραγωγικού μέλους της κοινότητας. Το φιλμ του Σοχέι Ιμαμούρα αναφέρεται σε μια παλαιά ιαπωνική πρακτική που έχει τις ρίζες της σε περιόδους ξηρασίας και λιμού και επέβαλε μια «εθελούσια διακοπή τού εγώ» των γηραιών και εξασθενημένων ατόμων προς όφελος των νέων.
Ο όρος Ubasute – «εγκατάλειψη ενός ηλικιωμένου» – αποδίδει σήμερα τη σύγχρονη όψη της εθιμοτυπικής αυτής πρακτικής, η οποία επανέρχεται στο προσκήνιο με κάθε νέα φυσική καταστροφή, κρίση ή πανδημία. Η αφήγηση, ωστόσο, που νομιμοποιεί την απομάκρυνση και την εξόντωση του «περιττού Άλλου» δεν αφορά μονάχα τη μακρινή Ανατολή, αλλά και τις γειτονιές της Ευρώπης. Απλώς το αφήγημα μεταλλάσσεται σαν ιός που αποκτά μεγαλύτερη ανθεκτικότητα.
Σήμερα η χρόνια αγωνία του ανθρώπου να απομακρύνει τα γηρατειά από τον θάνατο σκόνταψε πάνω σε έναν φονικό ιό. Προηγουμένως, ωστόσο, είχε σκοντάψει στην κοινωνική αναπαράσταση της τρίτης ηλικίας, η οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ομοιογενοποίηση των γηραιών ατόμων και την απόσυρσή τους από την παραγωγική οικονομία. [...]
«Οι ηλικιωμένοι δαιμονοποιούνται, χειραγωγούνται και θεωρούνται βάρος για την κοινωνία στο Ηνωμένο Βασίλειο». Σε αυτή τη φράση συνοψίζονται τα ευρήματα μιας αναφοράς που δημοσιεύτηκε σε άρθρο του Guardian για τις παρενέργειες των επιβλαβών στερεοτύπων που αναπαράγονται εν μέσω της νέας δυστοπικής συνθήκης και δεν αφορούν μόνο τη Μεγάλη
Βρετανία. [...] Η ταύτιση των ηλικιωμένων –τις τελευταίες δεκαετίες– με τη συνταξιοδότηση και τα επιβαρυμένα ασφαλιστικά ταμεία έχει οδηγήσει, ως γνωστόν, σταδιακά και ύπουλα στη δαιμονοποίησή τους. Εν μέσω αυτού του «γκρίζου αιώνα των ηλικιωμένων» [...] ήρθε και ο Covid-19 για να μειώσει αυτήν την πρωτοφανή αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης σε παγκόσμιο επίπεδο.
«Ποτέ πριν οι άνθρωποι δεν είχαν χάσει τη ζωή τους τόσο αθόρυβα και τόσο μόνοι όσο στις ανεπτυγμένες κοινωνίες», είχε επισημάνει κάποτε ο κοινωνιολόγος Norbert Elias στη «Μοναξιά των Θνησκόντων». Και τα λόγια του είναι σαν να γράφτηκαν τώρα, το 2020, όταν οι υπερήλικοι πεθαίνουν μόνοι και μέσα στη σιωπή. Σαν «χαμένοι αριθμοί» που θρηνούνται τόσο όσο διαρκεί ένα δελτίο ειδήσεων. Ίσως γιατί κανονικοποιείται – περισσότερο από ποτέ – ο εξοστρακισμός και η θυσία του γερασμένου, πολυκαιρισμένου και ασθενούς σώματος στο όνομα της φαντασίωσης του ακμαίου και υγιούς. Κι όμως, θα έπρεπε να βιώνουν την «κορύφωση της ύπαρξής τους».
[...] Είναι περισσότερο από αναγκαία, λοιπόν, μια πολιτιστική μετατόπιση στον τρόπο που βλέπουμε την τρίτη ηλικία. Τα πρόσωπα των ανθρώπων θα πρέπει να ξεχωρίζουν πέρα από τη βιολογική όψη, πέρα από τις κοινωνικές κατασκευές. Για να επιτευχθεί μια νέα συγκρότηση ταυτότητας των ηλικιωμένων, που δεν θα ταυτίζεται με την «αποσύνθεση» ή το «κοινωνικό βάρος». Για να υπάρξουν πολλές πατρίδες για την τρίτη ηλικία. [...]
Απόσπασμα άρθρου της Δήμητρας Αθανασοπούλου, «Εφημερίδα των Συντακτών» στις 18.04.2020.
Θέμα
Να σχολιάσεις γλωσσικά τον τίτλο του παραπάνω κειμένου (μονάδες 5) και να δείξεις τη νοηματική σχέση που έχει με το περιεχόμενο του άρθρου που συνοδεύει (μονάδες 5).
Μονάδες 10
Απάντηση
Στον τίτλο «Καμία πατρίδα για την Τρίτη ηλικία» η γλώσσα χρησιμοποιείται μεταφορικά και προσδίδει στον τίτλο ποιητικότητα. Η λέξη «πατρίδα» στον τίτλο συνυποδηλωτικά σημαίνει την κοινωνία στην οποία οι ηλικιωμένοι ζουν με αγάπη, με ασφάλεια, με σεβασμό και αξιοπρέπεια, χωρίς να θεωρούνται βάρος. Η λέξη «Τρίτη» αναφέρεται στους ηλικιωμένους που στερούνται τα δικαιώματα αυτά. Με τον προσδιορισμό «Καμία» τονίζεται, ωστόσο, εμφατικά ο κοινωνικός αποκλεισμός της τρίτης ηλικίας και η δεινή θέση στην οποία αυτή βρίσκεται. Ο τίτλος δεν έχει ρήμα, έτσι το νοηματικό βάρος πέφτει στους όρους που υπάρχουν. Ο τίτλος, παρά τον ποιητικό και υπαινικτικό του χαρακτήρα, έχει στενή νοηματική σχέση με το περιεχόμενο, το οποίο ο αναγνώστης μπορεί να αντιληφθεί από τον όρο «Τρίτη ηλικία». Στο κείμενο γίνεται αναφορά στους ηλικιωμένους που, σε Ανατολή και Δύση, θύματα των στερεοτυπικών αντιλήψεων, των διακρίσεων και της κοινωνικής αναλγησίας που αυτές συνεπάγονται, θεωρούνται βάρος για την κοινωνία, δαιμονοποιούνται και περιθωριοποιούνται. Στην τελευταία, μάλιστα, περίοδο του κειμένου η παραλλαγμένη επανάληψη του τίτλου δείχνει ολοκληρωμένα τον προβληματισμό της συντάκτριας που αναπτύσσεται σε αυτό και τη στενή νοηματική σχέση του τίτλου με το κείμενο.
ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Κείμενο
ΠΡΟΣΚΛΗΤΗΡΙΟ
Το ποίημα είναι του Νικηφόρου Βρεττάκου: Τα ποιήματα, τόμος πρώτος, Αθήνα, Τρία φύλλα, 1999
... Κοιτάχτε αυτή τη θάλασσα, που δίχως
αχτή λαμποκοπά· κι αυτού του δέντρου
το λύγισμα· με πόση εμπιστοσύνη
δεν κρέμεται στον άνεμο! Κοιτάχτε
τα ράμφη των πουλιών που ακινητούνε
το μεσημέρι, τους σχισμένους βράχους...
Ασύγκριτη είναι η μέρα, που απ’ το βάθος
με κυκλικές ψηλώνει παρελάσεις,
κι απέραντος ο κόσμος!... Σηκωθήτε!
Η θάλασσα ανεβαίνει στην αυλή μας
κ’ οι ορίζοντες χτυπούν τις πόρτες μας!
Πάνω απ’ το δροσερό κ’ ήσυχο κύμα
ξαναγυρίζει η άνοιξη! Τ’ αγέρι
πηδά απ’ της χαραυγής τη ρόδινη άχνα
σ’ όλη τη γη! Τα μέτωπα αναπνέουν
κι ανθίζουν τα χαμόγελα που πλέκουν
το μέλλον της ζωής! Αγαπηθήτε!...
Γιατί αδελφοί, να κάνουμε τις νύχτες
στοχαστικές, τις μέρες να βαραίνουν
απ’ τη μελαγχολία τους, τραβηγμένες
στων θαλασσών τις άκρες; Τι στοιχίζει
στ’ αηδόνι το τραγούδι κ’ η ευγένεια
στην πρωινή βροχή; Αγαπηθήτε!...
Ας κλείσουμε και μεις τον προορισμό μας
καθώς αυτός ο ήλιος εκεί πάνω.
Ας φεύγουμε ανεβαίνοντας και, τέλος,
ας κάμψουμε τα σύνορα του Κόσμου,
καθώς εκείνος, μ’ αναμένα ρόδα!...
Θέμα
Πιστεύεις ότι ταιριάζει ο τίτλος με το ποίημα στο Κείμενο 3; Στήριξε την απάντησή σου σε τρεις κειμενικούς δείκτες τεκμηριώνοντας τη θέση σου. Ποιες σκέψεις σου δημιουργεί η συμπεριφορά του ποιητικού υποκειμένου; Να απαντήσεις σε 150-200 λέξεις.
Μονάδες 15
Απάντηση
Πιστεύω ότι ο τίτλος «Προσκλητήριο» ταιριάζει απόλυτα με το περιεχόμενο του ποιήματος, καθώς όλο το ποίημα αποτελεί ένα προσκλητήριο ζωής. Το ποιητικό υποκείμενο, με ύφος λυρικό και γλαφυρό που καταγράφει την ομορφιά της φύσης καθώς και την ευαισθησία, την καλοσύνη και την αισιοδοξία του, απευθύνεται στους αναγνώστες και με προστακτική έγκλιση «Κοιτάχτε» που τον φέρνει σε άμεση επικοινωνία μαζί τους, τους παρακινεί να παρατηρήσουν και να χαρούν την ομορφιά της φύσης. Με εικόνες φωτεινές που εικονίζουν την απεραντοσύνη της θάλασσας «Κοιτάχτε αυτή τη θάλασσα, που δίχως / ακτή λαμποκοπά» και του κόσμου «απέραντος ο κόσμος!», την αισιοδοξία της ανατολής, το ξημέρωμα της καινούργιας μέρας «Ασύγκριτη είναι η μέρα … παρελάσεις», τον ερχομό της άνοιξης «Πάνω απ’ το δροσερό κ’ ήσυχο κύμα / ξαναγυρίζει η άνοιξη!», τους καλεί να δραστηριοποιηθούν «Σηκωθείτε», για να ανακαλύψουν τον κόσμο, να αποκομίσουν εμπειρίες και να νιώσουν αγάπη για τον συνάνθρωπο «Αγαπηθήτε!», παραμερίζοντας κάθε μελαγχολική διάθεση. Τέλος, με την παρομοίωση του ήλιου, τους παροτρύνει σε ένα όμορφο τέλος της ζωής, όπως ο ήλιος ολοκληρώνει τη μέρα με το όμορφο ηλιοβασίλεμα «Ας κλείσουμε κι εμείς τον προορισμό μας / καθώς αυτός ο ήλιος … καθώς εκείνος, μ’ αναμμένα ρόδα!...».
Η συμπεριφορά του ποιητικού υποκειμένου δείχνει άνθρωπο που δεν εστιάζει στις δυσκολίες και τα προβλήματα της ζωής, αλλά προσπαθεί να διατηρεί ευχάριστη και αισιόδοξη διάθεση, αντλώντας ευχαρίστηση από την ομορφιά και την αρμονία στη φύση. Με συγκινεί ιδιαίτερα η προσπάθειά του να μεταδώσει τη χαρά και την αισιοδοξία του στους άλλους και να εμπνεύσει την αγάπη για τη ζωή και τον συνάνθρωπο.
Από το υπό έκδοση βιβλίο των Σπυρίδωνος Κ. Κούτρα και Υπαπαντής Η. Ζουρούδη
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου