Πρόθεση του συγγραφέα και τρόπος ανάπτυξης μιας παραγράφου

         ΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

 

Σε γενικές γραμμές, συναίσθημα είναι η ευάρεστη ή δυσάρεστη ψυχική κατάσταση που συνοδεύεται από ελαφριές μεταβολές των λειτουργιών του οργανισμού και είναι αποτέλεσμα κάποιου γεγονότος ή εμπειρίας. 

Οι πιο πρόσφατες έρευνες υποστηρίζουν ότι έχουμε δέκα βασικά συναισθήματα:  οργή, φόβος, θλίψη, αηδία, περιφρόνηση, έκπληξη, χαρά, αμηχανία, ενοχή, ντροπή. Όλα τα υπόλοιπα προκύπτουν από τα παραπάνω και τους συνδυασμούς αυτών.

 (βλ. και σελ. 208)

 Για την ερμηνεία των λογοτεχνικών κειμένων είναι σημαντικός ο προσδιορισμός των συναισθημάτων που αισθάνεται ο ήρωας, καθώς τα συναισθήματα αποτελούν κινητήρια δύναμη των ενεργειών του. Τα συναισθήματα μπορεί να δηλώνονται σαφώς με τα ονόματα τους στο κείμενο, π.χ. « ένιωσε να τον πνίγει ο θυμός», αλλιώς πρέπει να τα ανιχνεύσουμε από τη συμπεριφορά των ηρώων, από τις πράξεις  και τα λόγια τους. 

Τα συναισθήματα πρέπει να διαχωρίζονται από τη γενικότερη ψυχολογική κατάσταση του ήρωα της οποίας αποτελούν μέρος. Στην ψυχολογική κατάσταση, που είναι γενικότερη έννοια, περιλαμβάνονται οι σκέψεις, οι αντιδράσεις, η συμπεριφορά και βεβαίως τα συναισθήματα. Όταν ζητηθούν συναισθήματα, πρέπει στην απάντηση να αναφερθούν όσο το δυνατόν περισσότερα ονόματα (ουσιαστικά) συναισθημάτων που ανιχνεύουμε στο κείμενο, π.χ. λύπη, χαρά, οργή, απέχθεια κ.λπ. Αυτά προκύπτουν από τις αντιδράσεις, τη συμπεριφορά και τα λόγια των ηρώων. Μπορεί, βέβαια, να χρησιμοποιήσουμε και αντίστοιχα ρήματα, π.χ. χαίρεται, λυπάται, αγωνιά κ.ά., ωστόσο είναι προτιμότερα τα ουσιαστικά.

    Τα συναισθήματα, επίσης, δεν πρέπει να συγχέονται με τον χαρακτηρισμό / την παρουσίαση προσώπου. Στον χαρακτηρισμό προσώπου παρακολουθούμε και αξιολογούμε το πρόσωπο από τις πράξεις και τα λόγια του. Εδώ χρησιμοποιούμε επίθετα, π.χ. υπεύθυνος, εργατικός, ευφυής κ.ά., ή περιγράφουμε αντιπροσωπευτικές συμπεριφορές.

 

Εκφραστικά στοιχεία που χρησιμοποιούμε για την παρουσίαση των συναισθημάτων:

 

-      Πρωτίστως τα ονόματα (ουσιαστικά) των συναισθημάτων, π.χ. χαρά, λύπη.

-      Δευτερευόντως τα αντίστοιχα ρήματα, π.χ. χαίρεται, λυπάται.

-      Φράσεις όπως (ο ήρωας ή ο αναγνώστης) αισθάνεται ή νιώθει οργή, αγανάκτηση, έκπληξη κ.ά. ή (τον ήρωα ή τον αναγνώστη) τον διακατέχουν, πλημμυρίζουν, κατακλύζουν, κυριεύουν ή συγκλονίζουν συναισθήματα ντροπής, ενοχής, απογοήτευσης κ.ά.

-      Με τον τάδε κειμενικό δείκτη εκφράζεται, εκδηλώνεται ή αποκαλύπτεται το άγχος, ο θυμός, η συμπόνια κ.ά.

 

Παράδειγμα

Κείμενο

Βρήκαν την Ηλέκτρα σε άθλια ψυχολογική κατάσταση, στην πτέρυγα των άπορων φυματικών. Στην αρχή αρνιόταν να τους μιλήσει, κρυβόταν κάτω από μια κουρελιασμένη κουβέρτα. «Φύγετε! Θα κολλήσετε χτικιό! Δε βλέπετε σε τι κόλαση βρίσκεστε;» κραύγασε έπειτα. […]

Ίδρωσαν μέχρι κάπως να την καλμάρουν. Με τρεμάμενη φωνή τούς αποκάλυψε ότι από τις αρχές του καλοκαιριού ανέβαζε δέκατα, ίδρωνε στον ύπνο της, αισθανόταν τα πόδια της κάθε μέρα και πιο βαριά. Έκρυβε τα συμπτώματα, καθότι σιχαινόταν – φοβόταν πιο σωστά – τους γιατρούς. Όταν όμως, πριν από τρεις μέρες, έκανε την πρώτη της αιμόπτυση –«κατακοκκίνισα δυο μαντιλάκια!»–, συνειδητοποίησε ότι αποτελούσε βόμβα απασφαλισμένη. Πως έβαζε με την παρουσία της σε θανάσιμο κίνδυνο τους γύρω της, πρωτίστως δε το λατρευτό της Ελενάκι. Τα μάζεψε μέσα στη νύχτα, γέμισε τη μικρή βαλίτσα της με ασπρόρουχα και με βιβλία, κι έφυγε.

«Και γιατί ήρθες εδώ;» εξανέστη ο Πάρης. «Εδώ και καλά να είσαι, αρρωσταίνεις!» «Και πού να πήγαινα χωρίς λεφτά;» σήκωσε η Ηλέκτρα τους ώμους. […]

 

Χρήστος Χωμενίδης, Ο Φοίνικας, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2018

 

Θέμα

 

Να παρουσιάσετε τη συναισθηματική κατάσταση της ασθενούς, όπως αυτή εμφανίζεται στο παραπάνω κείμενο. Να στηρίξετε τη γνώμη σας σε δείκτες του κειμένου.

 

Απάντηση

 

Τα συναισθήματα της άρρωστης Ηλέκτρας είναι αρνητικά και κλιμακούμενα. Με τα πρώτα συμπτώματα αισθάνεται ανησυχία, αηδία και φόβο («σιχαινόταν», «φοβόταν). Όταν με την αιμόπτυση συμπεραίνει ότι πάσχει από φυματίωση, την κατακλύζει άγχος και τρόμος όχι μόνο για τον εαυτό της, αλλά και για τους οικείους της («έβαζε … σε θανάσιμο κίνδυνο τους γύρω της»), για τους οποίους αισθάνεται αγάπη, ενώ για τη μικρή Ελένη τρυφερότητα και λατρεία («το λατρευτό της Ελενάκι»). Με απόλυτη ψυχραιμία, αποφασιστικότητα και αξιοπρέπεια, φεύγει κρυφά από το σπίτι αφήνοντας σε σημείωμα ρητές εντολές, όπου με την υποτακτική και την προστακτική έγκλιση («Μη με αναζητήσετε», «να τα κάψετε», «να το απολυμάνετε», «Περάστε») και τον μικροπερίοδο λόγο («Τα προσωπικά μου αντικείμενα να τα κάψετε. Το σπίτι να το απολυμάνετε») αποτυπώνει τη φροντίδα και τη στοργή της για τους άλλους, αλλά και τη φρίκη για την προσωπική της δυστυχία. Στο νοσοκομείο βιώνει την εξαθλίωση της φθοράς και της εγκατάλειψης σε απόλυτη μοναξιά («άθλια ψυχολογική κατάσταση»). Όταν την επισκέφτηκαν οι δικοί της, εκδήλωσε πολύ έντονα («Ίδρωσαν μέχρι κάπως να την καλμάρουν») τον εξευτελισμό, την ταπείνωση, την ντροπή και την ενοχή της («κρυβόταν»), που εκφράζονται εμφατικά με τις επιφωνηματικές και ερωτηματικές προτάσεις («Φύγετε! ... κόλαση βρίσκεστε;»). Η φτώχεια της, τέλος, κορυφώνει τη μιζέρια και την απελπισία της («Και πού να πήγαινα χωρίς λεφτά;»).

 

Άσκηση

 

Κείμενο

 

[...] Η Αρμενοπούλα την έκοψε: Κι όταν του χρόνου θα τέλειωνε το «Κεντρικό Παρθεναγωγείο», πώς θα γύριζε να μείνει στο Σαλιχλί, ύστερα από τέτοια ζωή στη Σμύρνη; ρώτησε με κρυμμένη χαιρεκακία. Η Τασώ χαμήλωσε τη φωνή, για να μην την ακούσει η μητέρα της: Ω! μα δεν το ’χει καθόλου σκοπό, αποκρίθηκε, σα τέλειωνε, να επιστρέψει στο Σαλιχλί. Τώρα πια ήταν της μόδας τα κορίτσια από καλά σπίτια, που ξέρανε ξένες γλώσσες, να εργάζουνται σε μεγάλες εταιρίες και τράπεζες ως ιδιαίτερες γραμματείς των διευθυντών...

Και οι έξι είχαν απομείνει να την κοιτούν μ’ ανοιχτό το στόμα. Η απάντησή της τους είχε κάνει μεγάλη εντύπωση. Να ’τανε από αυτές που τις λένε «σουφραζέτες», σαν τη μαντάμ Ζιζή; ρώτησε με αφέλεια η Ανδρονίκη του Γιανούσογλου κοιτάζοντας την Τασώ με θαυμασμό. Εκείνη έβαλε τα γέλια. Όταν ο πατέρας της, είπε, ήρθε την τελευταία φορά στη Σμύρνη, στο «Ξενοδοχείο της Αλεξάνδρειας», όπου έμεινε, του έπαιξε πιάνο. Πολύ του άρεσε. Την κοίταξε με χαμόγελο: «Πώς θα γυρίσεις, βρε κόρη μου, στο Σαλιχλί; Ύστερα απ’ τη ζωή που κάνεις εδώ, τα μυαλά σου έχουν πάρει αέρα. Ο ένας γαμπρός θα σου μυρίζει και ο άλλος θα σου βρωμάει. Πρέπει να κοιτάξουμε με το νονό σου να σου βρούμε κανένα παλληκάρι απ’ τη Σμύρνη...», της είπε.

Ξέσπασαν και οι έξι σε κάτι προσποιητά γέλια. Η απάντησή της, πώς μπορούσε να εργαστεί «ως ιδιαιτέρα γραμματεύς», τριβέλιζε απ’ τη ζήλεια το μυαλό τους. Γιατί να μην είχαν και κείνες την τύχη να μάθουν περισσότερα γράμματα; Μα στη Μικρά Ασία οι εύποροι γονείς θεωρούσαν υποτιμητικό να χάνουν τα κορίτσια τους καιρό πιο πέρα απ’ το εξατάξιο Δημοτικό· σκοπός τους ήταν να γίνουν καλές νοικοκυρές. Οι μεγαλύτερες σπουδές ταίριαζαν στις φτωχοκοπέλες, που θέλανε να γίνουν δασκάλες...

 

Τάσος Αθανασιάδης «Τα Παιδιά της Νιόβης», τέταρτη έκδοση (Ιούνιος 1998), εκδόσεις Εστία, Αθήνα.

 

Θέμα

 

Να διερευνήσετε τα συναισθήματα των κοριτσιών, όπως αυτά προκύπτουν από το κείμενο και από τη συμπεριφορά τους.

 

Απάντηση

 

Τα θέματα και οι απαντήσεις υπάρχουν στο βιβλίο των Σπυρίδωνος Κ. Κούτρα και της Υπαπαντής Η. Ζουρούδη, Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία, Γράψ' το έτσι!, εκδόσεις Σαββάλας.