Κοινωνική συνείδηση και ατομική ευθύνη
Το νόημα της κοινωνικής συνείδησης και της ατομικής ευθύνης
Η κοινωνική συνείδηση και η ατομική ευθύνη είναι έννοιες που συνυφαίνονται, αν και θεωρητικά η κοινωνική συνείδηση φαίνεται να προηγείται. Κοινωνική συνείδηση είναι η επίγνωση του ανθρώπου ότι είναι μέλος της κοινωνίας, ότι ζει με άλλους ανθρώπους απέναντι στους οποίους έχει υποχρεώσεις, όπως ακριβώς και οι άλλοι απέναντι σε αυτόν. Η συμβίωση με άλλους ανθρώπους δημιουργεί υποχρεώσεις και δικαιώματα.
Οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα καθορίζονται από τους γραπτούς και άγραφους κανόνες που διέπουν την κοινωνική ζωή και καθορίζουν τι οφείλουμε και τι δικαιούμαστε να κάνουμε στις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους. Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι ατομική ευθύνη είναι, καταρχήν, η αποδοχή και ο σεβασμός των κανόνων που ορίζουν τη συμπεριφορά μας προς τους άλλους ανθρώπους. Στην αρχαιότητα η λέξη ευθύνη και εύθυνα σήμαινε, με ηθική σημασία, πράξη ευθεία, δηλαδή ηθικά ορθή και δίκαιη. Εύθυνα ήταν και η λογοδοσία («λόγον διδόναι») την οποία ήταν υποχρεωμένος να δώσει κάθε δημόσιος υπάλληλος κατά το τέλος της δημόσιας υπηρεσίας του, αλλά και η τιμωρία και η επανόρθωση. (Η. Liddel R. Scott)
Με τον όρο ατομική ευθύνη, λοιπόν δηλώνεται η υποχρέωση που έχει ο καθένας να δίνει λόγο για τις ενέργειές του, να λογοδοτεί για ό,τι ενδεχομένως συμβεί, να ανταποκρίνεται στα καθήκοντα ή στις αρμοδιότητες που έχει αναλάβει. Με τη λέξη υπευθυνότητα δηλώνεται η συναίσθηση της ευθύνης, η επίγνωση των υποχρεώσεων. Υπάρχουν υποχρεώσεις που είναι κοινές για όλα τα μέλη μιας κοινωνίας και υποχρεώσεις που απορρέουν από τη θέση, την ιδιότητα ή το αξίωμα που κατέχει κάθε άνθρωπος στην κοινωνία, πρόκειται για ειδικές ευθύνες. Ευθύνες δεν υπάρχουν μόνο στις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους, ευθύνες υπάρχουν και στις σχέσεις των πολιτών προς το κράτος, ευθύνες έχει, ασφαλώς, και το κράτος προς τους πολίτες.
Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος γιατί είναι ελεύθερος, γιατί μπορεί να έχει επιλογές. Παρόλο που οι νόμοι ορίζουν τις υποχρεώσεις του και παρόλο που η τήρησή τους είναι, νομικά και ηθικά, επιβεβλημένη, ο άνθρωπος μπορεί πάντα να επιλέγει αν και σε ποιο βαθμό θα τους τηρήσει. Ύστερα, υπάρχουν και άγραφοι νόμοι, που η τήρησή τους δεν είναι υποχρεωτική, «και όσοι άγραφοι όντες αισχύνην ομολογουμένην φέρουσι». (Θουκυδίδης) Έτσι, καταλογίζονται και επιρρίπτονται ευθύνες σε ανθρώπους οι οποίοι, είτε συνειδητά είτε από άγνοια είτε από αμέλεια είτε από έλλειψη αιδούς (αισχύνης) παραβαίνουν τους κανόνες της κοινωνικής ζωής. Από την άποψη αυτή η ατομική ευθύνη είναι και θέμα ηθικής συνείδησης, της συνείδησης που διαμορφώθηκε βαθμιαία από την κοινωνική ζωή.
Συνέπειες από την έλλειψη κοινωνικής συνείδησης και ανάληψης της ατομικής ευθύνης
Όταν απουσιάζει από τους ανθρώπους η κοινωνική συνείδηση και η ατομική ευθύνη, οι συνέπειες είναι καταλυτικές για την κοινωνία. Η μη ανάληψη της ατομικής ευθύνης έχει ως κύρια συνέπεια την έλλειψη σεβασμού προς τον συνάνθρωπο και τα δικαιώματά του. Οδηγεί σε αυθαιρεσίες, σε απρεπή και ανάρμοστη συμπεριφορά. Παρατηρούνται φαινόμενα παραμέλησης του καθήκοντος και ιδιοτέλειας. Προτάσσεται το ατομικό σε βάρος του κοινωνικού συμφέροντος και εμφανίζονται φαινόμενα διαφθοράς. Επιδεικνύεται ανοχή σε αυθαίρετες και παράνομες ενέργειες των άλλων, αρκεί να μη θίγεται το προσωπικό συμφέρον αυτού που δείχνει την ανοχή. Υπάρχει παράβαση των νόμων και περιφρόνηση των θεσμών. Έτσι, διαρρηγνύεται η κοινωνική συνοχή, υπονομεύεται η ομαλή συμβίωση και πλήττεται το συλλογικό συμφέρον. Αντίθετα, με την υπευθυνότητα διαμορφώνονται ανάμεσα στους ανθρώπους σχέσεις εμπιστοσύνης, αλληλοσεβασμού και συνεργασίας. Η αποδοχή και η ανάληψη της ευθύνης είναι δίκαιη και, συχνά, γενναία πράξη που δείχνει την πραγματική αξία και το ήθος ενός ανθρώπου.
Τρόποι ανάπτυξης της υπευθυνότητας
Η υπευθυνότητα είναι επίκτητη αρετή. Μπορεί, επομένως, να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί. Αυτό είναι ζήτημα γνώσης και αγωγής. Άρα, ευθύνη των φορέων παιδείας και αγωγής. Η υπευθυνότητα είναι αρετή του πολίτη με ξεχωριστή σημασία, καθώς αποτελεί προϊόν σύνθεσης των δύο κορυφαίων αξιών της δημοκρατίας, δηλαδή της ελευθερίας και της δικαιοσύνης. Γι’ αυτό απόκτηση υπευθυνότητας σημαίνει μύηση του ανθρώπου στο δημοκρατικό πνεύμα και στον δημοκρατικό τρόπο ζωής. Σημαίνει ότι ο άνθρωπος από την παιδική του ηλικία πρέπει να μάθει, στην οικογένεια και στο σχολείο, να είναι συνεπής στις υποχρεώσεις του, να τηρεί τους κανόνες και τις αρχές της κοινωνικής ζωής, να σέβεται τα δικαιώματα των άλλων ανθρώπων και να θέτει το συλλογικό καλό πάνω από το ατομικό συμφέρον. Να συνειδητοποιήσει πως οι δικές τους ενέργειες ή παραλείψεις έχουν θετικό ή αρνητικό αντίκτυπο στους άλλους και επηρεάζουν τη ζωή τους. Σημαντικό ρόλο για τη διαμόρφωση υπεύθυνων ανθρώπων παίζουν και τα πρότυπα που προβάλλονται στην κοινωνία. Ιδιαίτερα τα προβεβλημένα πρόσωπα του δημόσιου βίου, πολιτικοί ηγέτες, πνευματικοί άνθρωποι, κρατικοί λειτουργοί, οφείλουν να αποτελούν παράδειγμα υπεύθυνης στάσης σε κρίσιμα ζητήματα που απασχολούν την κοινωνία.
Η ανάληψη των ευθυνών που έχει καθένας απέναντι στους άλλους ενισχύει τις ανθρώπινες σχέσεις με πνεύμα αξιοπιστίας, εμπιστοσύνης, εκτίμησης, αλληλοκατανόησης, αμοιβαίου σεβασμού και ευγένειας. Έτσι, οικοδομούνται καλύτερες σχέσεις και καλύτερη κοινωνία.
Σπυρίδων Κ. Κούτρας
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου