Πρόθεση του συγγραφέα και τρόπος ανάπτυξης μιας παραγράφου

 ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Α΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

Κείμενο 1 (Μη λογοτεχνικό, 15974)

 

Τα δύο πρόσωπα του ηλικιακού ρατσισμού

 

Το παρακάτω κείμενο είναι άρθρο της Ελένης Στάμου, πεζογράφου και ψυχολόγου. Δημοσιεύτηκε στις 17.12.2019 στον ιστότοπο https://www.athensvoice.gr.

 

Ο ηλικιακός ρατσισμός είναι η συστηματική δημιουργία στερεοτύπων και η εδραίωση προκαταλήψεων που οδηγούν σε διαχωρισμό κάποιων ατόμων από τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας και τον αποκλεισμό τους από σημαντικές δραστηριότητες, με μοναδικό κριτήριο την ηλικία τους.

Πρόκειται συχνά για ένα σύνολο υπόρρητων1 ιδεοληψιών2, που εισχωρούν ποικιλοτρόπως στον καθημερινό μας τρόπο σκέψης και έκφρασης, χρωματίζοντας την επικοινωνία μας με τους άλλους. Ευπώλητα βιβλία, δημοφιλείς ταινίες, η τηλεοπτική διαφήμιση, το καθημερινό λεξιλόγιο, πολλές θεσμικές αποφάσεις βρίθουν 3 παραδειγμάτων του ηλικιακού ρατσισμού που συχνά δεν τον αντιλαμβανόμαστε ως τέτοιο. Δυστυχώς, πολύ συχνά θεωρούμε τις συναφείς αντιλήψεις και πρακτικές ως κάτι απόλυτα φυσιολογικό. [...]

Φυσικός είναι και ο φόβος μας για τα γηρατειά που δεν μας επιτρέπει πάντα να συνειδητοποιήσουμε ότι μπορεί η βιολογική ωρίμανση, μετά από κάποιο ηλιακό όριο, να είναι εκφυλιστική, η ψυχική ωρίμανση, όμως, έχει πλήθος θετικών γνωρισμάτων, όπως την πρακτική σοφία, τη βελτίωση της κριτικής μας ικανότητας, τη δυνατότητα να προσεγγίζουμε ένα ζήτημα από διαφορετικές σκοπιές και να λαμβάνουμε εύστοχες αποφάσεις. Για αυτούς τους λόγους και μόνο ίσως θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η τρίτη ηλικία μπορεί, ως προς ορισμένες απόψεις, να είναι σίγουρα λειτουργική, αν όχι και αναπτυξιακή.

Σε αντίθεση με ό, τι ίσως νομίζουμε, ο ηλικιακός ρατσισμός έχει οξυνθεί στις μέρες μας λόγω της εντυπωσιακής αύξησης μεθόδων τεχνικής παράτασης της νεότητας. Αυτή η αρνητική εξέλιξη αποτυπώνεται στο ότι η διαφήμιση, η πλαστική χειρουργική, η φαρμακολογία κι η βιομηχανία του θεάματος, εκμεταλλευόμενες την αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου, δίνουν συχνά την εντύπωση ότι μπορούμε να αναβάλουμε τη γήρανση επ’ αόριστον. Η τεχνική επεξεργασία των φωτογραφιών, το μακιγιάζ, οι πλαστικές επεμβάσεις προβάλλουν το ιδεώδες της αιώνιας νεότητας και την ψευδαίσθηση ότι το ίδιο το άτομο ελέγχει σε μεγάλο βαθμό τη διαδικασία της γήρανσης. Αυτή η ψευδής αίσθηση έχει ως συνέπεια όποιος δεν δείχνει αιώνια έφηβος, να θεωρείται ότι έχει κάποιο πρόβλημα, για το οποίο του αξίζει κάθε δυνατή μομφή4.

Τέλος, είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι, λόγω του άγχους μας για τα γηρατειά και εξαιτίας της δυσκολίας μας να αποδεχθούμε την ηλικιακή διαφορετικότητα, τις τελευταίες δεκαετίες τα όρια ανάμεσα στα στάδια του βίου συγχέονται και όλα τείνουν προς την εξομοίωση των γενεών. Το αποτέλεσμα είναι πως, αντί να έχουμε μια θετική σχέση με το όποιο ηλικιακό στάδιο βρίσκεται ο καθένας μας, προσπαθούμε διαρκώς να προβάλουμε μια διαφορετική πραγματικότητα. Δεν είναι σαφές αν πρόκειται για «απάτη» ή αυταπάτη, καθώς το μεγαλύτερο θύμα του ηλικιακού ρατσισμού ίσως να είναι τελικά ο ίδιος μας ο εαυτός.

 

1 υπόρρητος: αυτός που δε λέγεται ευθέως, αλλά αφήνεται να εννοηθεί, ο δύσκολα εντοπίσιμος 

2 Ιδεοληψίες: εμμονές, ψυχαναγκασμοί, εμφάνιση επίμονων ιδεών και συναισθημάτων 

3 βρίθουν: είναι γεμάτες

 

 

 

Κείμενο 2 (Λογοτεχνικό)

 

Κονιάκ μηδέν αστέρων

 

Το παρακάτω ποίημα είναι της Κικής Δημουλά, από τη συλλογή«Ποιήματα», εκδόσεις Ίκαρος, 1998.

 

Χαμένα πάνε εντελώς τα λόγια των δακρύων. 

Όταν μιλάει η αταξία η τάξη να σωπαίνει 

– έχει μεγάλη πείρα ο χαμός.

Τώρα πρέπει να σταθούμε στο πλευρό

του ανώφελου.

Σιγά σιγά να ξαναβρεί το λέγειν της η μνήμη 

να δίνει ωραίες συμβουλές μακροζωίας

σε ό,τι έχει πεθάνει.

Ας σταθούμε στο πλευρό ετούτης της μικρής 

φωτογραφίας

που είναι ακόμα στον ανθό του μέλλοντός της: 

νέοι ανώφελα λιγάκι αγκαλιασμένοι

ενώπιον ανωνύμως ευθυμούσης παραλίας. 

Ναύπλιο Εύβοια Σκόπελος;

Θα πεις

και πού δεν ήταν τότε θάλασσα.

 

4 μομφή: η κατηγορία

 

 

 

ΘΕΜΑΤΑ

 

ΘΕΜΑ 1 

 

1^ο υποερώτημα (μονάδες 10)

 

Σε 50-60 λέξεις να περιγράψεις το φαινόμενο για το οποίο γίνεται λόγος στο Κείμενο 1 και την έκταση που έχει στην εποχή μας.

 

Μονάδες 10

 

2^ο υποερώτημα (μονάδες 10)

 

Να εξηγήσεις με συντομία πώς η επανάληψη της λέξης «ψευδαίσθηση» και της φράσης «Αυτή η ψευδής αίσθηση» στην τέταρτη παράγραφο του Κειμένου 1 ενισχύει τη συνοχή του λόγου.

 

Μονάδες 10

 

3^ο υποερώτημα (μονάδες 15)

 

Στην τρίτη παράγραφο του Κειμένου 1 η συγγραφέας επιλέγει να χρησιμοποιήσει το πρώτο πληθυντικό ρηματικό πρόσωπο. Ποιο αποτέλεσμα έχει αυτό στον δέκτη (μονάδες 10) και ποια αλλαγή ύφους λόγου θα σημειωθεί αν στη θέση του πρώτου πληθυντικού ρηματικού προσώπου θέσουμε το δεύτερο ενικό ρηματικό πρόσωπο; (μονάδες 5)

 

Μονάδες 15

 

ΘΕΜΑ 2

 

Υπόθεσε ότι συμμετέχεις σε συζήτηση, στο πλαίσιο εκδήλωσης που διοργανώνει ο Δήμος της περιοχής σου, με θέμα «Η θέση της Τρίτης Ηλικίας στην τοπική κοινωνία». Με την ιδιότητα του/της μαθητή/-ριας της πρώτης τάξης του Λυκείου να εκθέσεις τεκμηριωμένα, σε ομιλία 350-400 λέξεων, τη συμφωνία ή τη διαφωνία σου με την άποψη ότι η εντυπωσιακή ανάπτυξη των τεχνικών παράτασης της νεότητας στην εποχή μας δημιουργεί ηλικιακό ρατσισμό, θύματα του οποίου είναι οι ηλικιωμένοι.

 

Μονάδες 30

 

ΘΕΜΑ 3

 

Η ποιητική γλώσσα της Δημουλά είναι δημοτική με εκφράσεις του προφορικού λόγου, αλλά και χρήση λόγιων λέξεων ή εκφράσεων. Να εντοπίσεις στο Κείμενο 2 ένα (1) παράδειγμα λόγιας λέξης ή έκφρασης και ένα (1) του  προφορικού λόγου και να εξηγήσεις τη λειτουργία τους στο νόημα και το ύφος του.

 

Μονάδες 20

 

ΘΕΜΑ 4

 

Σε 100-150 λέξεις να εκθέσεις με σχετικές αναφορές στο Κείμενο 2 τα συναισθήματα του ποιητικού υποκειμένου (μονάδες 10). Πιστεύεις ότι οι ηλικιωμένοι, στην εποχή μας, αντιμετωπίζουν με ανάλογο με του ποιητικού υποκειμένου τρόπο τη φυσική τους γήρανση (μονάδες 5);

 

Μονάδες 15

 

 

ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΥΠΟΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΘΕΜΑΤΟΣ 1 

 

ΘΕΜΑ 1 

 

1^ο υποερώτημα 

 

Να αποδώσεις σύντομα, μέχρι 40 λέξεις, τη σχέση ανάμεσα στις μεθόδους τεχνικής παράτασης της νεότητας και στον ηλικιακό ρατσισμό, σύμφωνα με τη συγγραφέα του Κειμένου 1.

 

Μονάδες 10

 

2^ο υποερώτημα 

 

Να βρεις τα δομικά μέρη της τέταρτης (4^ης) παραγράφου του Κειμένου 1 («Σε αντίθεση … μομφή») και δύο τρόπους ανάπτυξής της. Να αιτιολογήσεις την απάντησή σου με αναφορές στο κείμενο.

 

Μονάδες 10

 

3^ο υποερώτημα 

 

Στην τέταρτη (4^η) παράγραφο του Κειμένου 1 («Φυσικός είναι … αναπτυξιακή.») να βρεις δύο (2) φράσεις στις οποίες η συγγραφέας διατυπώνει τη γνώμη της με βεβαιότητα και μία (1) στην οποία η γνώμη της εκφέρεται ως δυνατότητα. (μονάδες 9) Με ποιους εκφραστικούς τρόπους-γλωσσικές επιλογές επιτυγχάνεται αυτή η διαφοροποίηση; (μονάδες 6)

 

Μονάδες 15

 

 

 

 

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

 

ΘΕΜΑ 1

 

1^ο υποερώτημα

Θέμα του κειμένου είναι ο ηλικιακός ρατσισμός, δηλαδή οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις σε βάρος των ηλικιωμένων ανθρώπων. Η στάση αυτή υιοθετείται συχνά ως φυσιολογική και παραβλέπονται τα θετικά χαρακτηριστικά της τρίτης ηλικίας. Επισημαίνεται ότι σήμερα ο ηλικιακός ρατσισμός έχει ενταθεί εξαιτίας της χρήσης διάφορων τεχνικών που δίνουν την ψευδαίσθηση μετάθεσης των ηλικιακών ορίων και των γηρατειών.

 

2^ο υποερώτημα

Η λέξη «ψευδαίσθηση» χρησιμοποιείται, για να χαρακτηριστεί η λανθασμένη και απατηλή αντίληψη που έχει το άτομο ότι μπορεί να ελέγχει τεχνητά τη διαδικασία γήρανσης. Με την επανάληψη της λέξης στη φράση «ψευδής αίσθηση» και με την αντωνυμία «Αυτή» γίνεται μετάβαση στη συνέπεια, δηλαδή στον ηλικιακό ρατσισμό «μομφή», και έτσι επιτυγχάνεται η συνοχή των δύο νοημάτων.

 

3^ο υποερώτημα

Με τη χρήση του α΄ πληθυντικού προσώπου η συγγραφέας εντάσσει και τον εαυτό της στο συλλογικό υποκείμενο «εμείς οι άνθρωποι». Έτσι, ο λόγος αποκτάει αμεσότητα και οικειότητα, καθώς δε διαχωρίζει τη θέση της από τους άλλους ανθρώπους σε όσα σκέφτονται και αισθάνονται για τα γηρατειά.

Μετατροπή της παραγράφου σε β΄ ενικό πρόσωπο:

Φυσικός είναι και ο φόβος σου για τα γηρατειά που δεν σου επιτρέπει πάντα να συνειδητοποιήσεις ότι μπορεί η βιολογική ωρίμανση, μετά από κάποιο ηλιακό όριο, να είναι εκφυλιστική, η ψυχική ωρίμανση, όμως, έχει πλήθος θετικών γνωρισμάτων, όπως την πρακτική σοφία, τη βελτίωση της κριτικής σου ικανότητας, τη δυνατότητα να προσεγγίζεις ένα ζήτημα από διαφορετικές σκοπιές και να λαμβάνεις εύστοχες αποφάσεις. Για αυτούς τους λόγους και μόνο ίσως θα πρέπει να αναγνωρίσεις ότι η τρίτη ηλικία μπορεί, ως προς ορισμένες απόψεις, να είναι σίγουρα λειτουργική, αν όχι και αναπτυξιακή.

Με τη μετατροπή διατηρείται η αμεσότητα και η οικειότητα στο ύφος, καθώς με την αποστροφή σε β΄ ενικό πρόσωπο στον αναγνώστη δίνεται η αίσθηση διαλόγου με αυτόν και ο λόγος γίνεται πιο ζωντανός και πιο προσωπικός.

 

ΘΕΜΑ 2

Προσφώνηση

Κύριε Δήμαρχε,

Κυρίες και Κύριοι,

 

Πρόλογος

Το γήρας απασχολεί κάθε άνθρωπο. Από όλων το μυαλό μας έχει περάσει η σκέψη πώς θα είμαστε, όταν γεράσουμε. Όμως, η εικόνα που έχουμε για τους ηλικιωμένους μάς κάνει να «απωθούμε» τέτοιες σκέψεις, όσο και να θέλουμε να συμφιλιωθούμε με την ιδέα ότι το γήρας είναι αναπόφευκτο. Βλέπετε, «Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου / είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι», όπως λέει και ο ποιητής (Κ. Καβάφης).

 

Κύριο μέρος

Γι’ αυτό οι άνθρωποι σε όλες τις κοινωνίες, περισσότερο όμως στις τεχνολογικά και οικονομικά προηγμένες, καταφεύγουν σε διάφορες τεχνικές μεθόδους για να μεταθέσουν τα ηλικιακά όρια των γηρατειών, να κρύψουν τις αλλαγές που επιφέρει και να απαλύνουν τις συνέπειές του. Μακιγιάζ, βαφές, καλλυντικά, κρέμες, φάρμακα, επεμβάσεις για εξομάλυνση των ρυτίδων, πλαστικές επεμβάσεις, επεξεργασία των φωτογραφιών χρησιμοποιούνται ευρέως. 

Με όλα αυτά ο άνθρωπος μπορεί να ελέγχει πραγματικά τη διαδικασία γήρανσης ή πρόκειται για μια ψευδαίσθηση; Η απάντησή μου στο ερώτημα αυτό είναι πως αν με αυτές τις τεχνικές μεθόδους αποκτά μια καλύτερη εικόνα που τον κάνει να νιώθει καλύτερα, που απαλύνει την «οδύνη» των γηρατειών, τότε έχουν και αυτές οι μέθοδοι τη χρησιμότητά τους.

Εντούτοις, οι μέθοδοι αυτές γίνονται η αιτία εμφάνισης ενός ιδιότυπου ηλικιακού ρατσισμού τις διακρίσεις του οποίου υφίστανται οι ηλικιωμένοι που δεν καταφεύγουν σε τέτοιες μεθόδους, δεν τις χρησιμοποιούν. Πιστεύω ότι τέτοιος ρατσισμός υπάρχει και οφείλεται σε διάφορους λόγους.

-      Κατά βάση, αυτός ο ρατσισμός είναι προέκταση της εικόνας και των στερεοτυπικών αντιλήψεων που παραδοσιακά έχουν διαμορφωθεί για το ηλικιωμένο άτομο: άσχημο, εξαρτημένο, αδύναμο, μεμψίμοιρο, κακόμοιρο.

-      Το ηλικιωμένο άτομο που δεν χρησιμοποιεί τέτοιες μεθόδους, παρά τη φυσικότητα της μορφής του, έρχεται σε αντίθεση με τα πρότυπα που επικρατούν στις διαφημίσεις, στα περιοδικά, στην τηλεόραση. Φαίνεται να έχει παραμελήσει τον εαυτό του και άσχημο. Πολύ περισσότερο έρχεται σε αντίθεση με την ικμάδα και την ομορφιά της νιότης που προβάλλονται και εξυμνούνται με κάθε τρόπο και σε κάθε περίσταση.

-      Μπορεί και να «λανθάνει» (κρύβεται) ρατσισμός που οφείλεται σε οικονομικούς λόγους: φτωχός, κακομοίρης και άρα κοινωνικά «κατώτερος».

-      Οφείλεται σε έλλειψη επίγνωσης της φυσικής εξέλιξης της ανθρώπινης ζωής και πως καλό είναι ο άνθρωπος να συμφιλιώνεται με την ηλικία του και να αξιοποιεί τα πλεονεκτήματά της που δεν είναι μόνο σωματικά, αλλά και πνευματικά, όπως είναι η πείρα και η ωριμότητα που διαθέτουν οι ηλικιωμένοι.

 

Επίλογος

Το πώς δείχνει κάποιος, το πόσες ρυτίδες έχει στο πρόσωπό του, το αν έχει άσπρα μαλλιά, το αν κινείται με κάποια δυσκολία, δε σημαίνει ότι δεν έχει αξία και αξιοπρέπεια. Είναι μια ακόμα κατηγοριοποίηση των ανθρώπων που υποθάλπει τις γενικεύσεις, τις στερεοτυπικές πεποιθήσεις και τις διακρίσεις σε βάρος των ηλικιωμένων. 

 

Αποφώνηση

Ευχαριστώ.

 

ΘΕΜΑ 3

Ένα παράδειγμα λόγιας έκφρασης εντοπίζω στον στίχο 13: «ενώπιον ανωνύμως ευθυμούσης παραλίας» (σχήμα μετωνυμίας). Με τη χρήση των λόγιων λέξεων «ενώπιον» «ανωνύμως» και «ευθυμούσης» ο λόγος αποκτά κύρος και επισημότητα, αλλά στο ύφος παρατηρείται συναισθηματική αποστασιοποίηση και λεπτός ειρωνικός τόνος. Η λόγια γλώσσα «παγώνει» το συναίσθημα και ελέγχει τη λυρική διάθεση του ποιητικού υποκειμένου, με αποτέλεσμα η νοσταλγική διάθεση που το διακατέχει να απορροφάται (από τις λόγιες λέξεις που είναι «ψυχρές»), να μην πλημμυρίζει το ποίημα και ο αναγνώστης να την επισημαίνει  μόνο, πίσω από τη λόγια διατύπωση. Έτσι το συναίσθημα ελέγχεται και το ποιητικό υποκείμενο «κρύβεται» και δεν εκτίθεται άμεσα στον αναγνώστη.  

Ένα παράδειγμα προφορικού λόγου εντοπίζω στον στίχο 1: «Χαμένα πάνε τα λόγια…». Με τη φράση αυτή εκφράζεται η άποψη ότι το κλάμα και η θλίψη για κάτι ή κάποιον δε φέρνουν αποτέλεσμα και επομένως είναι μάταια. Το ύφος αποκτά την απλότητα, την αμεσότητα, τη ζωντάνια και την οικειότητα του προφορικού λόγου και  τόνος της φωνής, ήδη από την αρχή του ποιήματος, χρωματίζεται από το συναίσθημα της ματαιότητας.    

 

ΘΕΜΑ 4

Το ποιητικό υποκείμενο κατακλύζεται από  έντονα και αρνητικά συναισθήματα. Νιώθει μελαγχολία και θλίψη, καθώς συνειδητοποιεί τα γηρατειά του και είναι απαισιόδοξο για το μέλλον. Αισθάνεται μοναξιά και νοσταλγία για τα νιάτα του, και, με αφόρμηση μια φωτογραφία, αναπολώντας εκείνη την εποχή, που είχε κύρια χαρακτηριστικά τη δράση, την ομορφιά, τη χαρά, τη συντροφικότητα, τον ενθουσιασμό, την περιπέτεια «και πού δεν ήταν τότε θάλασσα» ανακουφίζεται προς στιγμή από τη ματαιότητα που το διακατέχει. Ωστόσο, έχει την πεποίθηση ότι εκείνη η εποχή έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί και είναι εντελώς ανώφελο να ελπίζει ότι μπορεί να αναβιώσει «να δίνει ωραίες συμβουλές μακροζωίας / σε ό,τι έχει πεθάνει». Το ποιητικό υποκείμενο συμβιβάζεται με τα γηρατειά, τη ματαιότητα και τη θλίψη του «Χαμένα πάνε εντελώς τα λόγια των δακρύων». 

Πιστεύω ότι οι  περισσότεροι ηλικιωμένοι άνθρωποι στην εποχή μας αρνούνται να γεράσουν! Προσπαθούν να διατηρούνται υγιείς, να παραμένουν, δραστήριοι επαγγελματικά, να ενημερώνονται, να παρακολουθούν τις εξελίξεις, να ταξιδεύουν, να αποκτούν νέες γνώσεις  και ενδιαφέροντα. Σε αυτό συμβάλλει  το κυρίαρχο πρότυπο της παράτασης της νεότητας που υπηρετείται από την ιατρική και την κοσμητολογία.

 

 

ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΥΠΟΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΘΕΜΑΤΟΣ 1 

 

ΘΕΜΑ 1 

 

1^ο υποερώτημα

Θεωρείται ότι με τεχνικές μεθόδους παρατείνεται η νεότητα. Τα άτομα, λοιπόν, που δεν καταφεύγουν, δεν χρησιμοποιούν τέτοιες μεθόδους και δεν δίνουν την εικόνα νεότερου αντιμετωπίζονται σαν να έχουν κάποιο πρόβλημα και κατακρίνονται.

 

2^ο υποερώτημα

Τα δομικά μέρη της παραγράφου είναι:

Θεματική Πρόταση: «Σε αντίθεση … νεότητας.»

Λεπτομέρειες-Σχόλια: «Η διαφήμιση … γήρανσης.»

Πρόταση-Κατακλείδα: «Αυτή η ψευδής … μομφή.»

Δύο τρόποι ανάπτυξης της παραγράφου είναι τα παραδείγματα και το αίτιο-αποτέλεσμα. Αναφέρονται παραδείγματα με τα οποία επεξηγούνται οι μέθοδοι τεχνικής παράτασης της νεότητας, «Η διαφήμιση, η πλαστική χειρουργική … Η τεχνική επεξεργασία των φωτογραφιών, το μακιγιάζ, οι πλαστικές επεμβάσεις». Από τα παραδείγματα αυτά, το αίτιο, συνάγεται το συμπέρασμα-αποτέλεσμα «Αυτή η ψευδής αίσθηση έχει ως συνέπεια … αξίζει κάθε δυνατή μομφή».

 

3^ο υποερώτημα 

Στην τέταρτη παράγραφο δύο φράσεις στις οποίες η συγγραφέας διατυπώνει την άποψή της με βεβαιότητα είναι: «Φυσικός είναι και ο φόβος μας για τα γηρατειά» και «Η ψυχική ωρίμανση, όμως, έχει πλήθος θετικών γνωρισμάτων», στις οποίες χρησιμοποιείται οριστική έγκλιση, «είναι» και «έχει», με την οποία δηλώνεται κάτι πραγματικό και βέβαιο (επιστημική τροπικότητα). Μία φράση στην οποία η άποψή της εκφέρεται ως δυνατότητα είναι: «μπορεί η βιολογική ωρίμανση, μετά από κάποιο ηλικιακό όριο, να είναι εκφυλιστική». Στη φράση αυτή η δυνατότητα εκφέρεται με το μπορεί + υποτακτική «να είναι» (επιστημική τροπικότητα).

Το κριτήριο και οι απαντήσεις περιέχονται στο υπό έκδοση βιβλίο των Σπυρίδωνος Κ. Κούτρα και Υπαπαντής Η. Ζουρούδη, έκδοση. Σαββάλας