Η ΠΡΟΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ
Θεωρία
Οτιδήποτε λέμε (ομιλία) ή γράφουμε (κείμενο) λέγεται ή γράφεται για κάποιον λόγο ή για κάποιον σκοπό. Η πρόθεση, ο στόχος ή ο σκοπός που επιδιώκεται διαφέρει σε κάθε κείμενο. Ειδικότερα, γράφουμε ένα κείμενο για να:
– Eνημερώσουμε/πληροφορήσουμε τον αναγνώστη, αντικειμενικά όσο γίνεται.
– Tον πείσουμε για την ορθότητα των απόψεών μας.
– Eξηγήσουμε κάτι.
– Καταγγείλουμε κάτι.
– Τον διδάξουμε, άμεσα ή έμμεσα.
– Τον συμβουλεύσουμε, να τον προτρέψουμε.
– Τον συγκινήσουμε.
– Και γενικά να τον ευαισθητοποιήσουμε για ένα ζήτημα.
Η πρόθεση, ο στόχος, ο σκοπός για τον οποίο γράφεται ένα κείμενο μπορεί να δηλώνεται σε κάποιο μέρος του, συνήθως στον τίτλο του, αν η γλώσσα χρησιμοποιείται κυριολεκτικά, ή στον πρόλογο ή να εννοείται από όσα αναφέρονται στο κείμενο, από τους εκφραστικούς τρόπους-γλωσσικές επιλογές που χρησιμοποιεί σε αυτό ο/η συγγραφέας του και γενικότερα από το ύφος του.
Η πρόθεση του συγγραφέα καθορίζει τους εκφραστικούς τρόπους-γλωσσικές επιλογές που χρησιμοποιεί στο κείμενό του και αντίστροφα, οι εκφραστικοί τρόποι-γλωσσικές επιλογές αποκαλύπτουν την πρόθεση του συγγραφέα· είναι οι κειμενικοί
δείκτες της. Στις γλωσσικές επιλογές που, κατά περίπτωση, χρησιμοποιούνται γίνεται αναφορά:
– Στις τροπικότητες (επιστημική και δεοντική).
– Στο κεφάλαιο των κειμενικών ειδών και των τύπων κειμένων (χαρακτηριστικά της γλώσσας τους).
– Στην πειθώ και συγκεκριμένα στα μέσα πειθούς.
– Στην οργάνωση του λόγου (διαρθρωτικές λέξεις-κειμενικοί δείκτες που υπάρχουν).
Αν πρόθεση του/της συγγραφέα είναι να προβληματίσει και να ευαισθητοποιήσει τον/την αναγνώστη/-ρια για κάποιο ζήτημα, οι εκφραστικοί τρόποι-γλωσσικές επιλογές που χρησιμοποιεί είναι:
– Κάθε πρόσφορος τρόπος και μέσο πειθούς, όπως επιχειρήματα και τεκμήρια, επειδή με αυτά αίρονται αμφιβολίες, επιφυλάξεις και δισταγμοί, αλλά και επίκληση στο συναίσθημα, κυρίως με περιγραφή του προβλήματος με μελανά
χρώματα και με παρουσίαση των επιπτώσεών του, με συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις, με ειρωνεία ή χιούμορ.
– Ο λόγος που φανερώνει αξιόπιστο ήθος του/της συγγραφέα-πομπού.
– Η χρήση σχημάτων λόγου, όπως μεταφορές, παρομοιώσεις, προσωποποιήσεις, αντιθέσεις, επαναλήψεις κ.ά.
– Η έμφαση που δίνεται σε κάτι με επανάληψη λέξεων και φράσεων ή με εμφατικές λέξεις και φράσεις, π.χ. ιδιαίτερη προσοχή απαιτεί, το πιο σημαντικό είναι κ.ά.
– Οι εικόνες.
– Η χρήση ελλειπτικών προτάσεων, δηλαδή προτάσεων από τις οποίες λείπουν
κύριοι όροι.
– Ο ευθύς λόγος.
– Ερωτήματα, ιδιαίτερα ρητορικά, π.χ. θα μείνουμε απαθείς;
– Η χρήση του α΄ πληθυντικού ή/και του β΄ ενικού και πληθυντικού προσώπου (αποστροφή, οικειότητα, αμεσότητα) ή/και του α΄ ενικού προσώπου (αμεσότητα, εξομολογητικός τόνος).
– Ρήματα που σημαίνουν δράση, π.χ. δημιουργώ, αγωνίζομαι κ.ά.
– Ρήματα και φράσεις που σημαίνουν δεοντολογία, π.χ. πρέπει, οφείλουμε, έχουμε χρέος, επιβάλλεται, ρηματικά επίθετα σε -τέος (πρέπει να γίνει κάτι) κ.ά.
– Το νουθετικό/συμβουλευτικό και παραινετικό/προτρεπτικό ύφος με τη χρήση βουλητικών εγκλίσεων, προστακτικής και υποτακτικής, π.χ. προετοιμαστείτε, έχουμε χρέος να δράσουμε ή να αποτρέψουμε κ.ά.
– Η έκκληση που μπορεί να απευθύνεται στο κοινό, π.χ. καλούμε όλους (ή καλούνται όλοι).
– Οι τροπικότητες, με τις διάφορες σημασιολογικές λειτουργίες των εγκλίσεων.
– Σημεία στίξης, ερωτηματικό, θαυμαστικό, εισαγωγικά, αποσιωπητικά, που χρησιμοποιούνται ως σχόλιο, για να δηλωθεί, κυρίως, έκπληξη, απογοήτευση, ειρωνεία, αποδοκιμασία, ντροπή, αγανάκτηση, οργή.
Σπυρίδων Κ. Κούτρας - Υπαπαντή Η. Ζουρούδη, Γράψ' το έτσι!, τ. Α΄, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2022.
Παράδειγμα
Κείμενο
Τι θα γίνεις όταν μεγαλώσεις;
Αγαπητοί γονείς, θα σας δώσω μια φιλική συμβουλή και καλά θα κάνετε να την κρατήσετε. Το ότι εσείς θέλετε να πάρει το παιδί σας πτυχίο Ιατρικής ή Αρχιτεκτονικής γιατί ήταν το κρυφό σας απωθημένο ή γιατί ακολουθήσατε εσείς αυτόν τον δρόμο δεν σας καθιστά ικανούς να αποφασίσετε εσείς για το μέλλον του. Πρέπει να καταλάβετε πως τα παιδιά σας δεν αποτελούν προέκτασή σας. Είναι ελεύθερα όντα, με δικά τους όνειρα και δικές τους φιλοδοξίες. Το ότι εσείς θέλετε να φοιτήσουν ως δικηγόροι ή ως γιατροί δεν σημαίνει ότι πρέπει να σας ακούσουν. Άλλωστε μιλάμε για το δικό τους μέλλον και τα δικά τους όνειρα. Με το επάγγελμα που θα επιλέξουν θα πορεύονται μια ζωή. Είναι εφικτό να περνούν το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας τους κάνοντας κάτι που δεν τα γεμίζει; Θέλετε τα παιδιά σας να είναι δέσμια της δυστυχίας; Μην είστε ο τοίχος που τα εμποδίζει να βλέπουν το φως, αλλά τα παράθυρα που τα βοηθούν να βλέπουν παραπέρα. Μόνο τότε θα είναι πραγματικά ευτυχισμένα.
Νικολέττα Χαμοσφακίδη,
εφημ. Το Βήμα της Λευκάδας, 12.6.2022
Θέμα
Πρόθεση της συντάκτριας του παραπάνω κειμένου είναι:
1. να συμβουλεύσει και
2. να πείσει τους γονείς να αφήνουν τα παιδιά τους ελεύθερα να επιλέγουν αυτά το επάγγελμα που θα ακολουθήσουν στη ζωή τους.
Να βρεις στο κείμενο και να γράψεις στο τετράδιό σου δύο (2) διαφορετικές γλωσσικές επιλογές με τις οποίες εκφράζεται η πρόθεσή της να συμβουλεύσει και δύο (2) με τις οποίες εκφράζεται η πρόθεσή της να πείσει τους γονείς. (μονάδες 4) Να εξηγήσεις σε κάθε περίπτωση τη λειτουργία της καθεμιάς. (μονάδες 6)
Μονάδες 10
Απάντηση
Μία γλωσσική επιλογή με την οποία εκφράζεται η πρόθεση της συντάκτριας να συμβουλεύσει τους γονείς είναι η αποστροφή της προς αυτούς σε ευθύ λόγο: «Αγαπητοί γονείς, θα σας δώσω μια φιλική συμβουλή και καλά θα κάνετε να την κρατήσετε». Με την προσφώνηση των γονιών «Αγαπητοί γονείς», το α΄ ενικό ρηματικό πρόσωπο ορι-
στικής έγκλισης «θα σας δώσω», το β΄ γραμματικό «σας» και το β΄ ρηματικό πρόσωπο «θα κάνετε να την κρατήσετε», εκφράζεται σε ευθύ λόγο ρητά, άμεσα και χωρίς περιστροφές η συμβουλή της να μην αποφασίζουν αυτοί για το επαγγελματικό μέλλον των παιδιών τους.
Η άλλη γλωσσική επιλογή είναι η χρήση της αποτρεπτικής υποτακτικής «Μην είστε», με την οποία συμβουλεύει τους γονείς να μη σταθούν εμπόδιο στις προοπτικές και στα όνειρα των παιδιών τους επιβάλλοντάς τους τη δική τους προτίμηση.
Μία γλωσσική επιλογή με την οποία εκφράζεται η πρόθεση της συντάκτριας να πείσει τους γονείς είναι τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί. Ενδεικτικά, αναφέρονται τα επιχειρήματα ότι δεν μπορούν αυτοί να αποφασίζουν για το μέλλον των παιδιών, γιατί τα παιδιά τους είναι ελεύθεροι άνθρωποι και το επάγγελμα που θα επιλέξουν αφορά το δικό τους μέλλον, τη δική τους ζωή, τη δική τους ευτυχία («δεν σας καθιστά ικανούς ... Είναι ελεύθερα όντα ... και τα δικά τους όνειρα»).
Δεύτερη γλωσσική επιλογή είναι η χρήση των ρητορικών ερωτημάτων: «Είναι εφικτό να περνούν το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας τους κάνοντας κάτι που δεν τα γεμίζει; Θέλετε τα παιδιά σας να είναι δέσμια της δυστυχίας;», με τα οποία εκμαιεύεται αρνητική απάντηση (Όχι, δεν είναι εφικτό... Όχι, δε θέλουμε...). Έτσι, με εμφατικό τρόπο, επιδιώκει να πείσει, και λογικά και συναισθηματικά, τους γονείς ότι δεν πρέπει να στέκονται εμπόδιο στις προοπτικές και στα όνειρα των παιδιών τους και να τα κάνουν δυστυχισμένα.
(Μπορεί, επίσης, να αναφερθούν:
α. Η μεταφορική χρήση της γλώσσας στη φράση: «Μην είστε ο τοίχος που τα εμποδίζει να βλέπουν το φως, αλλά τα παράθυρα που τα βοηθούν να βλέπουν παραπέρα». Με τη μεταφορική λειτουργία της γλώσσας στη φράση αυτή οι γονείς που στέκονται εμπόδιο στην επιθυμία των παιδιών τους να επιλέξουν το επάγγελμα που θέλουν παρομοιάζονται με τοίχο που τα εμποδίζει να δουν τις προοπτικές που ξανοίγονται μπροστά τους και να επωφεληθούν από αυτές. Ο λόγος εικονοποιείται, αποκτάει παραστατικότητα και ζωντάνια. Παράλληλα, διεγείρονται και συναισθήματα αμφιβολίας, ίσως και ενοχής [επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη], στους γονείς οι οποίοι, επιβάλλοντας τη δική τους επαγγελματική προτίμηση στα παιδιά τους, τα εμποδίζουν να ακολουθήσουν το όνειρό τους.
β. Τα τεκμήρια και ειδικότερα τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί: «πτυχίο Ιατρικής ή Αρχιτεκτονικής» και «ως δικηγόροι ή ως γιατροί», με τα οποία τεκμηριώνει την άποψή της για την επιθυμία των γονιών να ωθήσουν τα παιδιά τους και ενδεχομένως να επιβάλουν σε αυτά τα συγκεκριμένα επαγγέλματα και όχι αυτό που τα ίδια ελεύθερα θα επιλέξουν.
γ. Η δεοντική τροπικότητα, ως μέσο πειθούς, «Πρέπει να καταλάβετε...», με την οποία παρουσιάζεται ως υποχρέωση των γονιών να μην αποφασίζουν αυτοί για το επαγγελματικό μέλλον των παιδιών τους.)
Σπυρίδων Κ. Κούτρας - Υπαπαντή Η. Ζουρούδη, Γράψ' το έτσι!, τ. Β΄, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2023.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου